Электронлă вулавăш

— Э-э-э... тыт ăна, тыт!.. — кăшкăрашрĕ хĕрарăм. — Сана-и? Ӳссе çит-ха, сана та хамăр яла качча илсе кайăпăр!

— Пыратăп пулĕ сирĕн ялăра, кĕтсех тăр! — тесе кăшкăрчĕ те алăкран тухса вĕçтерчĕ Иркка. Пӳртри ӳсĕр халăх каçса кайсах кулса юлчĕ.

Иркка килкартине васкаса чупса тухрĕ, çав вăхăтра вĕсен хапхи умне кăвак лаша чарăнчĕ, çуна çинчен арçынла хĕрарăм анчĕç, иккĕшĕ те хура пустав кĕрĕкпе. Иркка вĕсене палласа илчĕ: Варламăн аслă ывăлĕпе арăмĕ, виçĕм çул ялтан хутора уйрăлса тухнăскерсем. Ултă пуян пĕр хутора тухнă, шыв хĕрринчи тырă хĕвĕнсе пулакан анасемпе лайăх çарансене халăхран туртса илнĕ. Хысна ял халăхне çак çĕр вырăнне Хĕветле çырминче чуллă та тăмлă çĕр касса пачĕ. Ирккасен ани те Варлам ывăлне кайрĕ. Ани хăйма пек çемçеччĕ: виçĕм çул тырă çăра пулнă пирки Лисукпа амăшĕ икĕ кун вырчĕç. Иркка вара икĕ кун шыв хĕрринче вылярĕ. Ытарма çук аванччĕ унта!

Варлам ывăлĕнчен ялти чухăн халăх хăраса тăнине Иркка, пĕчĕкçĕ пулсан та, пĕлет, анчах вăл ку самантра унтан хăрасах каймарĕ, ашшĕ те хăрамĕ, мĕншĕн тесен вĕсен çĕнĕ кĕрӳшĕ, Иркка шухăшĕпе, пуян çын, халĕ пӳртре ларать. Çапла харсăрланса, Иркка хура кĕрĕклĕ мăшăр хыççăн пӳрте кĕчĕ.

— Килĕрех, килĕрех! — терĕ темиçе сасă.

— Килĕрех! — терĕ вĕсене каярах курнă Макçи те, вĕсем килсе кĕнинчен питĕ тĕлĕнсе.

— М-м... килтĕмĕр-ха... Иртсе пыраттăмăрччĕ те, чĕнмен пулсан та, пуян çынсен туйне кĕрсе курасах терĕмĕр. Лисук пуяна каять те пуяна каять, тесе кĕрлеççĕ çынсем. Пуян çынна епле кĕрсе курас мар, — такмакланă пек каларĕ Варлам ывăлĕн арăмĕ.

— Хамăра кура пурăнкалатпăр, — терĕ сĕтел хушшинче çĕлĕкпех ларакан çĕнĕ кĕрӳ. Унăн сассинче шăмарса иртми çилĕ пурри сисĕнчĕ.

Кун пеккине илтсен, Иркка тĕлĕнсех кайрĕ; тен, пуянах та мар пуль Лисук упăшки, тăванĕсем кĕреке хушшинче ахалех хăйсене мăнкăмăллăн тыткалаççĕ.

Лисук хăйĕн упăшки пулассипе Варлам ывăлĕ шала-шăл пурăннине витĕрех пĕлсе тăрать, çавăнпа вăл, харкашу тухасран хăраса, сăра ăсрĕ те, курка йăтса, хаяр хăна умне пырса тăчĕ.

— Ĕçсе парăр-ха, хисеплесе кĕнĕ пулсан, — терĕ вăл.

Хаяр хăна сăрине ĕçрĕ те курка тĕпне янăратса кĕмĕл укçа ячĕ.

— Пуян çынна каятăн, телейлĕ пурăн, — кăмăллăн каларĕ хăна.

Купăсçă савăнса купăса хыттăн туртрĕ те, урисемпе тапса, купăс сассипе пӳртри калаçăва лапах хупласа хучĕ.

Хĕпĕртет ӳсĕр халăх, тăрать те сиккелет, Варлам ывăлĕпе арăмне те ташлама чĕнет, темле те кăшкăрма пĕлет.

— Пуян ташланă вăхăтра чухăн çын урайĕ тӳсет. Ташлăр!

— Чухăн çын ĕнси тӳсет. Атя, яра пар!

— Митри Варламăч аван çын!

— Митри Варламăч вăл çынна хисеплеме пĕлет! Ташлăр!

— Ташласах каяр эппин, — терĕ арăмĕ.

Варлам ывăлĕпе кинĕ йĕркеллĕн ташла пуçларĕç. Кăвак сатин кĕпи çинчен çыхнă хура пиçиххи яраписем йӳле янă сукна кĕрĕкĕ айĕнчен хура сукна шăлаварлă пĕççи çинче ташланă май çаврăнкалаççĕ.

— Чинук аппа пек хитре ташлаканни тĕнчипе те çук пуль, — терĕ Кĕтерук хăйпе юнашар тăракан Ирккана.

Ташласан-ташласан хура кĕрĕклĕ арăмĕ, аллисемпе упăшкине хăй патнелле чĕннĕ пек сулкаласа, хытă сасăпа: «Ай-хай, мăшăрăм, Митрий Варламăч, эпир чухăн çын турри вĕт», — тесе янăратрĕ те тухса кайрĕ, ун хыççăн арçынни те тухрĕ.

— Килкартинче те ташлать-ши ку, — шухăшларĕ те Иркка, хыçалтан тухрĕ. Варлам ывăлĕ алкумĕнчен тухнă кăначчĕ, ăна хирĕç Тихха чупса пычĕ.

— Хуçам, Митри Варламăч, инкек!

— Мĕн ара? — ыйтрĕ Мĕтри.

— Станци çулĕ çинче. Хура кĕпер айĕнче Пракуха тупнă.

— Мĕн тума кĕрсе ларнă вăл унта?

— Кĕрсе ларма-и! Вĕлернĕ ăна...

— Вĕлернĕ? — куçне чарса пăрахрĕ Мĕтри. — Ак тамаша! Чим-ха, ара, Макçи лашишĕн илнĕ укçине аттене пама ĕлкĕрнĕ-ши вăл? — питĕ шăппăн ыйтрĕ пуян çын.

— Ĕлкĕреймен...

— Халĕ атте ăçта?

— Халĕ Варлам хуçа вулăса вĕçтерчĕ. Сана сыхă тăма хушрĕ.

— Пракух кĕсйинчен пĕр-пĕр документ тупнă-им? — Тихха хăлхи патне пырса пăшăлтатрĕ Мĕтри.

— Ăна-кăна пĕлместĕп... Хăй çумĕнче нимĕн те çук, тет.

— Епле палланă-ха ăна?

— Хыркассисем палларĕç. «Ку таврара пурин лашине те çак вăрланă!» — тесе çухăраççĕ, тет.

— Аттене вулăса чĕнтерчĕç-им? — хăраса ыйтрĕ Варлам ывăлĕ.

— Хăй кайрĕ... Мĕн те пулин сиксе тухсан, сӳнтерме патнерех пулас, терĕ...

— Юрать, каях.

Варлам ывăлĕпе арăмĕ çуна çине кĕрсе ларчĕç те урăх пĕр сăмах каламасăр вĕçтерчĕç.

«Ку хыпара аттене калас-ши, калас мар-ши, — иккĕленсе тăчĕ Иркка. — Туй тухса кайсан, калăп...»

Хĕллехи кун кĕске. Ташларĕç, виç-тăват çавра юрă юрларĕç, тепре ларса апат çирĕç — тĕттĕмлене те пуçларĕ. Хăнасем кайма тапранчĕç. Ура çине тăчĕç. Хăшĕ кĕпе вĕççĕнех, хăшĕ тумланнă, анчах тӳмисене çаклатман хăйсем, йӳле пилĕкĕн, енчен-енне сулкаланса, туй юрри юрлаççĕ:

 

Эй, кĕрӳçĕм, кĕрӳ,

Эй, кĕрӳçĕм,

Пурçăн тутăр пек

Хĕр патăмăр,

Çĕтĕк чалма пек

Ан тăвăр.

Эй, кĕрӳçĕм, кĕрӳ,

Эй, кĕрӳçĕм,

Тулă кĕлти пек

Хĕр патăмăр,

Тулă арпи пек

Ан тăвăр.

 

Чĕринче ерипен пухăннă хурлăха тытса чараймасăр, Лисук макăрса ячĕ, амăшĕпе юлташĕсем те тӳссе тăраймарĕç. Петюка амăшĕ çавăтса пырса Лисук арчи çине ларма хушрĕ. Петюк хăюсăр пырса ларчĕ. Лисук упăшки пуласси ăна çирĕм пус укçа пачĕ те, тăванĕсем арчана çуна çине илсе тухса лартрĕç. Тата пĕр минтерпе пĕр тӳшек илсе тухрĕç. Кайран Лисук та тухрĕ. Ун çийĕнче вĕр-çĕнĕ сарă кĕрĕк, хăйĕн пурçăн тутăрĕ, шурă кăçатти. Вăл ашшĕ-амăшĕпе, юлташĕсемпе, тăванĕсемпе, кӳрши-аршисемпе сывпуллашрĕ. Ирккана анчах ниçта та тупаймарĕç. Лашасене кӳлсе тăратнă. Хапха яр уçă. Пурте йĕркеллĕ, анчах ак тамаша! Урам енчи хӳме юпи çине çакнă çĕтĕк йĕм пĕççи çилпе пĕр çĕкленет, пĕр анать. Туй халăхĕ çак япала мĕн иккенне пĕлес тесе урама тухать: унта-кунта çатан юпасемпе шертесем çинче çĕтĕк-çатăк лăстанкăсем вĕçеççĕ. Унччен те пулмасть, икĕ юланут туран чуптарса анать, иккĕшĕ те патак вĕçне шурă тутăр çакнă, çиле хирĕç вăркăштарса пыраççĕ, янкăр уçă сивĕ сывлăшра пĕтĕм ял илтĕнмелле çухăраççĕ:

— Эй, халăх! Станук Макçи Чишмари Лявук патшана хĕр парать. Курмастăр-и, шурă ялавсем вĕлкĕшеççĕ. Патша туйне ăсатма тухăр!

Икĕ юланут шак сиккипе Анаткасалла вĕçтерчĕç. Пĕри Варлам Люшши, тепри ку ял каччи мар. Туй халăхĕ тĕлĕнсе пăхса юлчĕ. Пĕр сăмах чĕнекен те, хӳме юпи çинчен йĕм пĕççине илекен те пулмарĕ. Лисукăн хăй тăван ялĕнче пурăннă юлашки вăхăтне те пулин Варлам тавраш пăсни пурне те тарăхтарчĕ, пурте мăкăртатрĕç. Анчах кайма вăхăт. Лашасем тапса сикрĕç. Лисук тăван ялĕнчен тухса кайрĕ. Лавсем курăнми пулчĕç, шăнкăрав сасси кăна таçта пушă та тĕттĕм уйра пĕр-пĕччен чун макăрнă пек, янăраса тăчĕ. Анкарти хыçне тухса тăнă Иркка Лисук кайнă еннелле хĕрелнĕ куçĕпе пăхать. Ун вăрăм та хура куç хăрпăкĕ çине юр пĕрчисем пырса лараççĕ те ирĕлсе куççулĕпе пĕрле питçăмарти тăрăх юхса анаççĕ...

 

11

Халĕ ĕнтĕ Ирккан çамрăк та çирĕпех мар алли вĕçне килте тем чухлĕ ĕç юлчĕ.

Амăшĕ ăна ирех, илĕм-тилĕм тăратса, шыв ăсма ячĕ.

Çул çине кăшт пĕрĕхнĕ юр çинче ик-виç хĕрарăм шыва кайса килнĕ йĕр пур. Ирхи шуçăм килнипе йĕр путăкĕ хĕррисем кăваккăн курăнаççĕ. Янкăр уçă сывлăш Иркка сăмсине кăтăкласа кĕчĕ. Иркка пĕр-иккĕ сывласа илчĕ те, икĕ аллипе витре хĕррисенчен тытса, çырманалла чупрĕ. Çырма тĕпне вăл çăмăллăн чупса анчĕ. Валак пуçне çитсен, кĕвентине юр çине хурса, витрене шыв юхтарма кукленсе ларчĕ. Пĕр витри тулсан, ăна кăларма тăнăччĕ кана Иркка, анчах ăна темскер сылтăмалла пăхтарчĕ. Ăна-кăна ăнланса та илеймерĕ вăл, унăн çӳçĕ вирелле тăнипе пуçĕнчи тутăрĕ çӳлелле туртăнчĕ: унтан пĕр вунă утăмра, выçă куçĕсене йăлтăртаттарса, сăр кашкăр тăра парать. Мăйне малалла тăснă, хӳрине уснă. Ку çĕрлехи вăрă кĕçĕр ниçта та апат тупайман пулмалла. Сехри хăпнипе алли-урине шăнăр хутлатса туртнăн туйăнчĕ Ирккана. Чĕри хытă ыратса пĕрĕнчĕ унăн, пĕр мăйăр пысăкăш кăна пулнăн туйăнчĕ. Кашкăр çине пăхса, пĕр самант пăр муклашки пек хытса кайрĕ вăл. Кашкăр шăлне хăрушшăн йĕрчĕ. Шухăшлама ĕлкĕрчĕ-ши Иркка мĕн те пулин, те ĕлкĕреймерĕ, пушă витрине хăлăпĕнчен ярса тытрĕ те кĕвентин тимĕр çĕкĕлĕпе чанлаттарма пуçларĕ. Ирхи сывлăшра тимĕр витре сасси, пĕр çырантан тепĕр çырана çити çырма тăрăх янăрарĕ. Иркка кашкăр çине пăхса илме те хăрать, çаплах витрине чанлаттарать.

— Ара, мĕн пулнă çырмара? — çухăрнă сасă илтĕнчĕ. Иркка çаврăнса пăхрĕ, хăранипе Чинук аппăшĕн сассине те уйăраймарĕ: сукмакпа мăшăр витрине чăнкăртаттарса Чинук аппăш шыв ăсма анать иккен.

— Пăхăр-ха, кашкăр! — кăшкăрчĕç ун хыçĕнчен пыракан икĕ хĕрарăм.

Иркка хăюлланса сылтăмалла пăхрĕ — паçăрхи вырăнта кашкăр çук. Хыçалалла çаврăнса пăхрĕ — сăр кашкăр çырма хĕррипе уялла лăс-лăс-лăс чупать. Иркка ал-ури лăштăр кайнипе юр çине пăш кĕрсе ларчĕ.

— Кашкăр апачĕ пулаттăнччĕ вĕт, мĕншĕн апла ирех шыв патне ярать сана аннӳ? — терĕ Чинук. Вăл Иркка умне пырса тăчĕ, ăна аллинчен тытса, юр ăшĕнчен кăларчĕ.

— Ку кашкăр çын çине сикме те хатĕрччĕ ĕнтĕ? — терĕ Чинук хыççăн анакан хĕрарăм.

— Тем инкек те курăн! Витрине çапма епле ăс çитернĕ-ха вăл! — тĕлĕнчĕ тепĕр хĕрарăм.

— Витрине çапман пулсан, тукмак хӳре эпир аниччен пăвса пăрахма ĕлкĕретчĕ ачана, — терĕ Чинук. — Витре сассинчен хăраса тарчĕ усал... Каяр, Иркка, урамалла çитерем сана.

— Çук, Чинук аппа, эпĕ хамах çĕклесе çитеретĕп, — терĕ Иркка, мăшăр витрине кĕвенте пуçне çаклатса.

Виçĕ хĕрарăм, тĕлĕннипе шывне юхтармасăр, аллисене шарт çапса, калаçса тăчĕç. Хăранипе чĕтрене ернĕ Иркка тăвалла аран-аран хăпарса çитрĕ, урам тăрăх васкаса утасшăн пулчĕ, анчах ура шăнăрĕсем çемçелни иртсе кайманнипе аран-аран уткаласа çитрĕ вăл хăйсен хапхи умне. Хапхана уçма тăнăччĕ кăна — таçтан, çăва шăтăкĕнчен-и, Варламăн кĕçĕн ывăлĕ Колякка сиксе тухрĕ. Вăл Иркка патне чупса пычĕ те икĕ витрине те ӳпĕнтерсе ячĕ.

Çак çĕклем шывшăн Ирккан мĕн чухлĕ сехри хăпнă, ăна вăл вăйне пухса килне çĕклесе çитернĕ, çавăн чухлĕ тăрăшни унăн сая кайрĕ, пĕр Варлам ывăлĕн мăшкăлĕ пулчĕ. Ача чунĕ мăшкăла тусеймерĕ, Иркка шăлне çыртрĕ те, пуян çын ачине-мĕнне пăхмасăр, малалла мĕн пуласса пĕлмесĕр, кĕвенте вĕçĕнчи тимĕр çекĕлпе ăна пуçĕнчен яра пачĕ... Колякка асар-писер сасăпа çухăрса янине, пуçĕнчен юн пĕрхĕнсе тухнине анчах курчĕ Иркка: çаврăнчĕ те витене чупса кĕрсе кайрĕ. Ашшĕ чирлесе ӳкнĕ пирки паян вăрмана каяймарĕ, çавăнпа ăшă витере лаша ачашланса утă çисе тăрать. Лаша пуçне алăк патнелле çавăрчĕ те çаврашка куçĕсемпе Иркка çине йăвашшăн пăхса илчĕ.

— Хамитĕм! — терĕ Иркка, лашана мăйĕнчен ыталаса илсе. —Пĕтрĕм эпĕ... Пире пурне те пĕтерет ĕнтĕ Варлам пуян! — Иркка лаша мăйĕнчен уртăнчĕ, вĕри куççуль юхтарса, пĕр сасăсăр макăрса ячĕ. Ун айван та çамрăк пуçĕнче шухăш хыççăн шухăш шурĕ, пĕр шухăшĕ тепринчен хăрушă... Акă Варлам ун ашшĕне хăма çине çыхса вырттарĕ, юн сирпĕниччен хĕнĕ, кайран пĕтĕм кил-çурта тĕп тăвĕ, ку лашана та вăрра ярĕ... Вара выçă вилĕм çите. Е çакăнса вилес, е халех ялтан тухса тарас... Ăçта каяс? Пурпĕрех мар-и, анчах тарас, питĕ инçе тарас, паллакансене никама та нихçан та тĕл пулмалла ан пултăр... Çак шухăш çирĕпленсе çитрĕ. Иркка лашана тутинчен чуптурĕ те витерен виркĕнсе тухма тăнăччĕ, анчах алăк пуканĕ çинче тăпах чарăнчĕ: пĕр юланут, уретник пулас, урампа сиккипе чуптарса иртрĕ.

— Тухса тарсан, мана уйра хуса çитсе вĕлерсех хăварĕç, — шухăшларĕ Иркка. — Ку уретник Варлам чĕннипе васкарĕ... Мана вĕлерĕç, аттепе аннене те вĕлерĕç... Мĕн тăвас?

Урам вĕçĕнче çынсем кăшкăрашни илтĕнчĕ, вара тепĕр урамра пĕри «урра!» — тесе кăшкăрчĕ... Халăх урама тулнăçемĕн тулать, пурте хытă шавлаççĕ. Акă, ушкăн çын Ирккасен хапхи патнех çитрĕ, такам Иркка хăварнă витресене урапа тапса сирпĕтрĕ.

— Макçи, мĕскер ларатăн, тух! Революци! — тесе çухăрчĕ Ваçка.

«Пĕтĕм халăхпа хĕнĕç-ши мана? — тесе пăшăлтатать Иркка кăвакарса кайнă тутисемпе. — Мĕн-ши вăл революци?»

Макçи пӳртрен васкаса тухрĕ те, чупнă май кĕрĕкне тӳмелесе, урамалла виркĕнчĕ.

— Ай пытанас!

Иркка утă валашки тĕпнех кĕрсе выртрĕ, улăмпа витĕнчĕ. Вăл пĕр самант хушши ним шухăшлама пĕлмерĕ, каярахпа пуçне каллех хăрушă шухăшсем килсе тулчĕç, пулас хăрушлăхран ниепле те çăлăнса юлма май çукки пĕчĕк чĕрине пăвса илчĕ, вара Иркка ăшчикĕ кӳтсе çитнипе чăтаймарĕ: малтан ерипен, кайран хытăран та хытă ĕсĕклесе макăра пуçларĕ. Шавлă халăх урампа анаталла утрĕ, Иркка макăрнине никам та илтмерĕ. Амăшĕн чĕри анчах туйрĕ.

— Ара, Иркка макăрать мар-и витере? — терĕ вăл алкумĕнчен тухаканскер. — Макçи, Макçи, кĕр-ха килкартине! Тем пулнă Ирккана, лаша витинче уласах макăрать. Лаша тапса яман-ши?

— Лаши тивекен марччĕ-ха. Вăл кунта Колякка пуçне кĕвентепе персе шăтарнă. Хăранипе макăрать пуль, — терĕ урамран килкартине кĕрекен Макçи.

— Витене кĕрсе пăх хăвăртрах! — терĕ амăшĕ.

— Халех, Иркка, ăçта эсĕ?

Иркка ним чĕнме пĕлмесĕр тата хытăрах макăрса ячĕ.

— Эсĕ валашка тĕпнех кĕрсе выртнă-çке. Тух унтан, — терĕ те вăл, Ирккана хулĕнчен тытса çĕклерĕ.

— Атте, мана Варлам ĕнтĕ пĕтем ял çыннипе хĕнеттерет-им? — терĕ Иркка куççуль витĕр.

— Çук, çук, хĕрĕм. Сана никам та тивеймĕ ĕнтĕ. Куçусене уç! Макăрнипе епле шыçса кайнă. Хĕрĕм, ан макăр! — терĕ Макçи, хĕрачине ачашласа.

Иркка ашшĕ ачашланине нихçан та курман, капла савăнаçлă сасăпа калаçнине те илтмен, çавăнпа хăйса пăхрĕ те тĕлĕнсех кайрĕ: ашшĕн яланах хурлăхлă пичĕ темле чĕререн тухакан савăнăçпа çутăлнă, куçĕсем пысăкланса, çамрăкланса кайнă.

— Атте, сана тивмерĕç-и?

— Çук, çук, хĕрĕм. Халĕ пире никам та тивеймест! Иркка, хĕрĕм, революци! Микулай калани çитрĕ!

— Мĕн вăл революци, атте?

— Патшана сирпĕтнĕ. Текех ĕнтĕ пуянсем хуçа мар, вĕсен шалчи тулать. Пӳрте илсе кĕрем сана, хĕрĕм, эсĕ ан макăр. Хăранипе чирлесе ан ӳк, — терĕ ашшĕ, Ирккана пĕчĕк ачана йăтнă пек пӳрте çĕклесе кĕрсе. — Эсĕ вырт. Эпир аннӳпе урама тухăпăр. Халĕ халăх пĕтĕмпе урамра.

Ашшĕпе амăшĕ тухса кайрĕç. Иркка ăшăрах витĕнсе хутланса выртрĕ, анчах шăнса ĕнтĕркени иртсен те ӳчĕ-тирĕ тытамак тытнă пек çаплах сиксе чĕтрет. Шăлĕсем хытă шакканипе урамри халăх шавĕ те татăкăн-татăкăн анчах илтĕне-илтĕне каять. Ăшăнса ыйха кайма пуçланăччĕ, пӳрте Кĕтерук тусĕ чупса кĕчĕ.

— Иркка, тăр! Атя урама, унта темĕн чул çын пухăннă, урамрах пуху ирттереççĕ. Станцирен темле какартлă çын килнĕ, кăкăрĕ çине хĕрлĕ хăю чечеклесе çыхнă, аллисене сулкаласа революци çинчен каласа парать. Асту-ха, вăл çын килсе çав хыпара пĕлтермен пулсан, Варлам сана Коляккана çапнăшăн вĕлеретчĕ. Халăх никам пуçтармасăрах пуçтарăннă. Хĕрарăмсем те пухăннă. Тăлăх Наçтук аппа, пĕлетĕн-и, мĕн терĕ: «Тавăрса пар мана хамăн шыв хĕрринчи анана! — терĕ. Варлама хирĕç çĕмĕрлет анчах.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн