Электронлă вулавăш

— Тăр-тăр чĕппи кăна тытмалла иккен кунта! — салтака хускатас тесе хыттăн каларĕ Макçи.

— Сивĕ çав, çан-çурăма кăна мар, пыршă-пакартана та витет, — терĕ салтак, çĕкленчĕ, çăпаталлă хăрах урине усса ларчĕ. — Сирĕн, ырă çыннăм, туртмалли çук-и?

— Эпĕ туртмастăп.

Макçи салтака путса аннă куçĕнчен, пăртак пĕркеленнĕ çамкинчен палланă пек пулчĕ, анчах вăл кун пек ахăрса ӳссе кайнă кăтра хура сухал нихçан та курманччĕ-ха.

— Хăш ялсем пулатăн эсĕ? — салтак, тăрас тесе, сак хыçĕнчен икĕ хул туйине илчĕ.

— Йĕлмекассисем.

— Ара, эсĕ Макçи пичче мар-и?

— Çавă, эсĕ кам вара?

— Эпĕ Ваççа, хăвăр касри çын. Ача-пăчам курсанах сак айне тарса пытанĕ. Çапла хăрушă сăнпа килĕме таврăнатăп çав, Макçи пичче.

— Пуçу сывă юлни паха, Ваççа шăллăм.

— Çуралнă çĕршыва килсе çитрĕм. Хам уксах-чăлах та, чунăм пур. Ыйтма намăс та, каласах пулать ĕнтĕ, Макçи пичче. Сивĕ вагонта выртса килтĕм, икĕ талăк хушши пĕр хĕлхем апат хыпман. Чĕре сурилĕх çук-и санăн?

Макçи салтак çумне, сак çине, пырса ларчĕ, унтан хулхушшинчен хутаçне илчĕ те Ваççана шăнса хытнă çăкăр чĕллине пĕтĕмпех тыттарчĕ.

Ваççа çурăм хыçне çакма тунă йăлмаклă брезент хутаçран темле тимĕр татăкĕ кăларчĕ, çăкăр чĕллине сак çине хучĕ те çав тимĕрпе шаккарĕ.

— Тăмана картара чăхсене çуйăхтарнă пек, шăйăмсем çăвартан тухса тарчĕç, — терĕ те Ваççа, çăкăр тĕпренчĕкĕсене ывăçпа пуçтарса хыпрĕ. — Юлнисем силленеççĕ, çыртма памаççĕ, шăл тунине ыраттараççĕ.

Ваççа чаплаттарса çиме тытăнчĕ, касăлса çитнĕ хырăмне хăвăртрах лăплантарасшăн пулчĕ. Вăл хăйсен килĕнче ултă ывăл ачаран чи кĕçĕнни, ачашши пулнă, пĕчĕк чухне амăшĕнчен пĕрре те хăпман, кĕпе аркинчен тытсах çӳренĕ. Аслă аппăшĕ качча кайнă. Килте урăх хĕр пулман пирки, Ваççа амăшĕпе пĕрле кĕнчеле арланă, алсиш çыхнă, тĕрĕ тĕрленĕ, пир тĕртнĕ. Пĕр хăнăхса çитнĕ ĕçсене вăл авлансан та манман, çавăнпа та ялта Хĕр-Ваçка тесе ят панă. Кăмăлне пăхсан та, ăна хĕр теме юранă: вăл çав тери йăваш пулнă.

— Киле темле çитес ĕнтĕ. Ура татăкĕ тӳрленсе çитмен, шăнать, — терĕ вăл, пĕç тĕпĕнчен аяларах каснă урине çĕклесе. Пĕртен-пĕр ботинка пурччĕ, çĕтĕлсе пĕтрĕ, вара çăпата сутăн илтĕм. Халĕ ĕнтĕ мана, Макçи пичче, пурăнма йӳн килет, хăрах урана хăрах çăпата анчах кирлĕ, — терĕ вăл, тутисене кулнă пек хускатса, путса кĕнĕ куçĕсем çапах та хăй макăрса ярас чухнехи пек мĕскĕнле курăнчĕç, икĕ куçĕ айĕнчи кăвакрах тирĕ те чĕтренсе илчĕ.

— Нимле канаш пама та пĕлместĕп, шăллăм. Темле каймалла ĕнтĕ санăн. Эпĕ хам та çуран çӳретĕп.

— Лашу пурччĕ-çке сан?

— Вăрласа кайрĕç.

— Халĕ ăçта кайсан та терт: вăрçăра та, ялта та.

— Вут хыпса сывлатпăр, тĕтĕм тухни çеç курăнмасть, шăллăм, — терĕ Макçи, ура çине тăрса. — Манăн тутар ялне уттарас-ха. Паян пасар.

— Ман ачасем мĕнле?

— Пурте тĕрĕс-тĕкел. Сывă.

— Эпĕ, Макçи пичче, ерипен киле çитĕп-ха. Паян кунта Хăвалăх ачисем пулчĕç, йыснана хыпар турăм, — терĕ Ваççа, сивĕ те хытă шăмăллă аллине парса.

«Мĕнле самана пуçланса кайрĕ. Пĕр çĕрте пӳрт çунать, тепĕр çĕрте аманнă салтак шăнса выçă ларать. Малалла мĕн курассисем пур-ши?» — шухăшласа утать Макçи.

Вăл сăртран анма пуçланă вăхăтра умри сĕвек çинче темиçе çухрăма тăсăлнă ял сарăлса ларнине, çур уйăхне каçăртнă мечĕте, ун тăрринче кайăксем явăнса вĕçнине курчĕ. «Чипер лаша илейĕп-ши ĕнтĕ? — шухăшларĕ Макçи. — Юмăç ярам-ха. Çуран çын курсан, начарри лекет, лавли пулсан — лайăххи...» Айлăмалла анма çеç тăнăччĕ; çултан инçех те мар ĕне вилли вырта парать; йыт-качка кăшланăран çара аяк пĕрчисем пĕрершерĕн курăнаççĕ. Ура сассине илтсе пулас, ĕнен кăкăрĕ хушшинчен пĕр пысăк çăхан вĕçсе тухрĕ те Макçи пуçĕ тĕлĕнче кранклатса çаврăнчĕ, юр витмен çыран хĕрринчи çерем çине кайса ларчĕ, юнлă сăмсине урисемпе тапкаласа тасатма тытăнчĕ.

— Э-э, мерекке, капла лаша илесси пулмĕ, — хăй тĕллĕн калаçса илчĕ Макçи.

Ку яла мĕн пĕчĕкĕрен çӳрекеленĕ Макçи. Кунти пасарта ăна ашшĕ ытла та тутлă хура мăйрака илсе панине астăвать. Вăл кунта каччă чухне те, ватăла пуçласан та нумай пулкаланă, анчах хĕлле вара пĕрре те пулман. Тутар ялĕ ĕлĕкхи чиперлĕхне çухатнă, урăм-сурăм тăвăллă çил-тăман туласа çӳренĕ пек, хăш-пĕр кил-çурт хапхин юпи тайăлса кайнă, теприн пӳрт çинчен сĕвĕннĕ хăми усăнса тăрать, теприн чӳрече куçĕ ванчăк, унта пĕчĕк минтер персе чикнĕ. Пурне те вăхăтра юсаса пыракан арçын алли çукки сисĕнет. Яла кĕрсенех, Макçине шĕвĕр сăмсаллă пĕр пĕчĕк йытă пырса çулăхрĕ те вĕтĕ шăлĕсене йĕрсе ун хыççăн вăрахчен пычĕ; Макçи, «Тепе!» тесе, мăйне пăрса чĕлпĕрпе хăмсарчĕ. Йытти, нимрен хăрамасăр, çаплах хыçалтан вĕрсе пычĕ, мулла пӳрчĕ патне çитсен тин тăрса юлчĕ. Ял варринчи урам вара вăрçă вăхăтĕнче те юхăнман, çĕнĕрен сăрланă хĕрлĕ-симĕс тĕслĕ калай тăрăллă чул çуртсем урамăн икĕ енĕпе те каçăрăлса лараççĕ. Пасар вырăнĕнче, какай сутакан ретре, икĕ алăклă çĕнĕ лавкка туса лартнă, ун çинче икĕ хăма пур: пĕрин çине витре, пуртăпа пăчкă ӳкернĕ, теприн çине эрех кĕленчипе сăра курки туса лартнă. Çав хăма айĕнчи алăкран хура пуставпа туллатнă кĕрĕклĕ икĕ тутар:

 

Тра-та-та, тра-та-та,

Хаттăн иден ятта!¹

 

тесе юрласа тухрĕç; вĕсен хыççăн алăк хупăниччен урамалла пăслă сывлăш палкаса тухрĕ, шалта халăх кĕрлени илтĕнчĕ.

Макçи сылтăмалла каякан урамалла пăрăнчĕ. Вăл пасар пуçтарăниччен Нургали тусĕ патне кĕрсе тухма шутларĕ.

Çырма хĕрринчи пĕчĕк пӳртре Макçи çур сехет пек ларчĕ те кайма пуçтарăнчĕ.

— Ăçта васкатăн? — ыйтрĕ уçă саслă Нургали.

— Сирĕн ялăра пăхкаласа çӳрес.

— Каяр, апла пулсан, — терĕ тутар.

— Апат çиме килĕр вара, лаша илсен, — терĕ Нургали арăмĕ.

Макçипе Нургали пупленĕ хушăра пасар пуçтарăнса та çитрĕ. Юнашар лартса тухнă çунасене улăмпа е шăналăкпа витнĕ, мĕн сутнине кăтартма ик-виçĕ çĕрулми е пĕрер пуç купăста, кишĕр кăларса хунă. Лереллерех, лавккасемпе магазинсем хушшинче, качакасене, сурăхсене кăкарнă. Вĕсене сутăн илме чĕнсе, вырăсла та, тутарла та, чăвашла та кăшкăрни, ăшăнма, алсишсене çапа-çапа сиккелени илтĕнсе тăрать. Ăшаланă какай шăрши те пур — пĕр тутар тимĕр кăмака илсе килнĕ, какай татăкĕсене ченчĕке çине тирсе тытнă, тутарла та, чăвашла та такмакласа илет:

— Сурăх хĕсĕр пулчĕ, нумай çитернипе самăрăлса кайрĕ. Пусрăм та, какайĕ çинче икĕ пӳрне хулăнăш çу. Тутанса пăхăр, тăвансем! Тутанса пăхăр, кĕмĕл укçăра ан хĕрхенĕр!

Макçипе Нургали кунта чарăнса тăмарĕç, вĕсене какай та, хăма лавккасенче пусма тавар аршăнăн-аршăнăн çурăлни те, пысăк йывăç каска çинче какая пуртăпа касни те илĕртмерĕ. Вĕсем лаша пасарне васкарĕç. Юпасем çине хунă пĕренесенчен кăкарнă лашасем нумай: çӳренни, тимĕр кăвакки, ули, турри, хăли — темле тĕсли те пур. Çав ушкăнта Макçи чуптар лаша тăнине курчĕ те, ун çинчен куçне илеймесĕр, утма та чарăнчĕ. Çӳллĕ те илемлĕ лашан çăра çилхипе хӳри шап-шурă, çăмĕ йĕс пек йăлтăртатса тăрать.

«Чуптар лаша — çул çути...» аса илчĕ Макçи авалхи чăваш юррине, çав лаша çине пăхса тăрса. Нургали, Макçи укçин шутне пĕлекенскер, яп-яка та чăмăр лашасем патне пымарĕ, чуптар лаша еннелле вара çаврăнса та пăхмарĕ, тӳрех пасар хĕрринерех тăракан юпах тихасемпе çамрăкрах утсем патнелле кайрĕ, тем шăршланă пек сăмсине каçăртрĕ, пăхкаларĕ, хура çăмламас кăрăкмăш² умĕнче чарăнчĕ.

— Ку камит миçе тенкĕ тăрать? — ыйтрĕ Нургали лаша хуçинчен, Макçи пекех кивĕ сăхманлă ватă чăвашран. — Лаша темелле пулĕ ĕнтĕ... Лаша тесен — ытла çăмлă, качака тесен — мăйракасăр.

— Лайăх çитерсен, парĕччĕ вăл сана камит, — кӳреннĕ пек пулчĕ лешĕ. — Унăн амăшĕ вăрçă умĕн сирĕн сабантуйра чи мала тухнăччĕ. Çитмен пурнăç суттарать.

— Миçе тенкĕ?

— Çирĕм пиллĕк!

— Пар аллуна! — Нургали лапсăркка çăмлă тиртен çĕленĕ алсишне Макçие пачĕ те сăхманлă чăвашăн аллине ярса тытрĕ.

— Çирĕм! — терĕ вăл, алă çапса.

— Çирĕм тăваттă! — терĕ чăваш, лаши пуçĕ умне пырса тăрса. — Шăлĕсене пăхăр эппин. Хытхурана пĕрре çыртать те çавăнтах татать. Калăм иртсен, икĕ çул тултарать, сухана кĕрет.

— Эсĕ мĕскĕн пек калаçатăн та, ху чее иккен. — Нургали лашан ăмăрне тытса пăхрĕ, кайри пĕр урине çĕклесе, шурă сакăлне хыпашларĕ. — Хытхура çитерсе пурăннă, çирĕм тăватă тенкĕ ыйтать. Акă сана çирĕм пĕр! — терĕ Нургали, каллех чăвашăн ал тупанне икĕ хутчен çат та çат çапса.

— Мĕн чейи унта? Пӳлмерен шăшисем те тухса тарнă, аслăк çинче юр купи выртать. Мĕн çитерĕп... Сана вăл хăй мĕнле пурăннине каласа парĕччĕ те, янавар калаçма пĕлмест.

— Утланса лар та, Макçи, пĕрре çаврăнса кил! — терĕ Нургали.

Макçи пушăт чĕлпĕре ярса илсе сикрĕ, анчах утланаймарĕ.

— Ку этем те, ман хăраххăм, кăйттă иккен, пĕр шитрен çӳле сикеймест, — катăк та сарă шăлĕсене кăтартса, сасăсăр кулса илчĕ лаша хуçи.

— Сик! — терĕ Нургали, Макçин пĕр урине аллипе çĕклесе.

Макçи, эхлеткелесе, утланса ларчĕ, кăштах пĕшкĕнсе, икĕ урипе те лаша хырăмне тĕксе илчĕ. Лаша малтан лĕпĕстетсе пычĕ, унтан вара пĕрре сиксе илчĕ те, пуçне каçăртса, юртма пуçларĕ, ӳссе çитеймен çăра çилхинчен Макçи пичĕ çине пас пĕрчисем сирпĕнчĕç. Вăл, тутарсем кĕлле кĕрес чухне çăм пушмакĕсене хывса тăнине пăхса, мечĕт умĕнчен иртсе кайрĕ, унтан каллех пасар хĕррине çаврăнса çитрĕ те Нургалипе чăваш умĕнче лаши çинчен сиксе анчĕ.

— Мĕнле пек? — ыйтрĕ Нургали.

— Хăй майĕпе пырать, — мăкăртатрĕ Макçи; Нургали чеен пăхса илнинчен мухтама юраманнине сисрĕ вăл. — Ытла ырхан.

— Ху та самăр мар, — тарăхнă сасăпа каласа хучĕ лаша хуçи.

— Турă каларĕш виççĕ. Атя, тăванăм! Ме çирĕм иккĕ! — кăмăллăн каларĕ Нургали, чăвашăн алтупанне виçĕ хут çапса.

— Юрать! Мăкариçĕ санран! — терĕ чăваш та, виçĕ хут çапса.

— Мăкариçĕ, тăванăм, лашана кайтăр, — терĕ Нургали. — Ăна çула илсе тухас умĕн сĕлĕ çитерес пулать.

— Юрĕ эппин, ырă çыннăм, — терĕ чăваш, лашана мăйĕнчен ыталаса; унтан куçĕнчен пăхса çапла каларĕ. — Халĕ ĕнтĕ, лашам, манăн килĕмре çимен сĕлле çисе пăх, çапах та мана ан ман...

— Тыт, — терĕ вăл, хăй аллинчи чĕлпĕре Макçие тăсса. — Хăш ялсем?

— Йĕлмекассисем. Станук Макçи тесе чĕнеççĕ мана. Ху ăçтисем? — терĕ Макçи.

— Катĕркасси, Курак Куçми. Ырă çын аллинче сиксе çӳрекен лашана пырса курăп... Чимĕр-ха, сутнă лашан йĕвенне ваттисем парса яма хушман.

Макçи йĕвенне пачĕ, хăй нăхтине тăхăнтартрĕ, лашана çавăтса, пасар хĕррипе утрĕ, савăннипе алли-ури шăннине те сисмерĕ.

— Кунтан питĕ лайăх лаша пулать, — терĕ Нургали.

Макçи каялла çаврăнса пăхрĕ: леш чăваш çаплах кусла çумне тайăлса тăрать, лаши çинелле пăхать. Ăна шелленипе Макçи хурланса кайрĕ. Ун умне ют çыннăн хуйхăллă пурнăçĕ, юр хĕвсе кайнă аслăкĕ, сивĕ пӳрчĕ тухса тăчĕ.

— Эсĕ тухса кайиччен лашуна çитерме сĕлĕ туян. Эпĕ лашана хамах çавăтса кайăп, — терĕ Нургали.

Макçи, сасартăк хăранă пек пулса, чĕлпĕрне хытăрах чăмăртарĕ, ăна хăй лашине çухатассăн туйăнчĕ. Анчах, кăштах шухăшласан, хăй хăранинчен хăех вăтанчĕ. Вăл чĕлпĕрне Нургалие пачĕ те пасара чупсах кĕрсе кайрĕ. Пилĕк кĕрепенкĕ сĕлĕ илсе пасартан тухнă чухне халăх авăрти шыв пек çаврăна пуçларĕ, акăш-макăш çухăрашни, «Вăрă тытнă!» тесе кăшкăрни илтĕнчĕ, унтан та кунтан çынсем ыткăнса каяс пек чупса килни курăнчĕ. Макçи, инкеке-мĕне лекес мар тесе, айккинелле пăранса утрĕ.

Пӳрт умне, çулла пит çума кăмкан çакакан юпа çумне кăкарнă лаша, Макçи ури сассине илтсен, тĕлĕрсе тăнă çĕртен пуçне çĕклерĕ, кĕске хӳрине силлерĕ те ерипен кĕçенсе ячĕ.

— Хамит, — терĕ Макçи, ăна мăйĕнчен ачашласа; лаша ăна, çухинчен çыртса, хăй патнелле туртрĕ, хутаçа шăршларĕ.

— Эсĕ, Хамит, апат шăршине те туятăн, ăслă иккен, — терĕ Макçи; лаша пуçне сĕлĕллĕ хутаç тăхăнтартрĕ.

Макçипе Нургали калаçса ларчĕç, чей ĕçрĕç. Хĕвел каç енне сулăнсан, Макçи сĕлĕрен пушаннă хутаçне йĕнер вырăнне сарса хучĕ, лашине утланчĕ те çула тухрĕ. Пасар саланнă. Халĕ кунта тăккаланчăксене пуçтарма кăвакарчăнсем, çерçисем йышлăн пухăннă. Чавкасем те чакăлтатаççĕ, йытăсем те шĕвĕр сăмсисене каçăртса какай татăкĕ шыраççĕ, иртекен çын çине пăхмаççĕ те.

Урам урлă каçнă чух Хамит, хăрт туса, пуçне çĕклерĕ, Макçине чутах хăй çинчен ӳкермерĕ. Урам варринче сарă сухаллă пĕр вăтам çулхи çын выртать. Унăн хура кĕрĕкне çурса пĕтернĕ, икĕ çаннине те вăтăрса татса илнĕ, урисем çап-çара. Хăй месерле выртать, анчах куçне те, сăмсине те уйăрма çук — кĕвĕлсе пухăннă юнĕ шăнса ларнă. Халăх вăрра тытнă та кăнтса пăрахнă иккен.

— Эх, Тиххана çак шăпа çитинччĕ!.. — шухăшларĕ Макçи, лашине икĕ урипе тапса илчĕ.

Каçалапа, килкартинчи çапă куписем çинче çерçисем юлашки хут хытă чĕриклетнĕ чух, Макçи хăйсен ялне пырса кĕчĕ, лаша çинчен анса, ăна çавăтса утрĕ.

Елин, вĕрлĕк хапха чĕриклетсен, лаша çавăтса кĕрекен Макçие курчĕ те савăннипе:

— Лаша илсе килчĕ-çке, — тесе кăшкăрса ячĕ. Иркка та, Петюкпа Лисук та хăпăл-хапăл, тăхăннă-тăхăнман, килкартине чупса тухрĕç. Иркка лаша пуçĕ умне пырса тăчĕ. Лаша мăйне тăсрĕ те çемçе тутипе Иркка çаннине сĕртĕнчĕ. Пусма çинче тăракан амăшĕ хавассăн кулса ячĕ. Çакăн пек савăнăçлă сасăсем ку килкартинче нумайранпа пулманччĕ-ха.

— Мерекке ку лаша, — терĕ Лисук.

— Питĕ йăваш. Хамит ятлă хутăм-ха. Çитерме кайма Ирккана лекет тесех йăвашшине суйларăм, — терĕ ашшĕ, лашин çурăмне лăпкаса. — Микулай килмен пулсан, лашасăр тĕп чухăна тăрса юлаттăм. Мĕн тумаллаччĕ-ши вара ун чух манăн?

Макçи таврăннине илтсе, Николайпа ашшĕ килсе çитрĕç.

— Макçи пичче, лаша туянтăн эппин? — ыйтрĕ Николай.

— Туянтăм, Микулай Петрович. Çак чĕрчуншăн çирĕм икĕ тенкĕ тулерĕм!

— Питĕ аван. Сан ямшăка çӳремелле мар. Суха тума, çуна-урапа кӳлме ятне килнĕ ку лаша, чăн-чăн хресчен лаши. Пĕрер кăмака лаша çăкăрĕ пĕçерсе çитерсен, вылякан пулать, — терĕ Петте, лашан чĕркуççийĕсемпе пакăлчакĕсене хыпашласа.

— Тав ĕнтĕ сире, кӳршĕсем! Парăма нумая ямăп...

— Уралансан татăн-ха...

— Пӳрте кĕрсе калаçар. Питĕ шăнтăм, — терĕ Макçи. Пурте, урисене шаккакаласа, пӳрте кĕчĕç. Иркка, вĕлт çаврăнса, лаша мăйне ыталаса илчĕ:

— Эсĕ Хамит ятлă иккен.... Эх, Хамит! Çуркунне çиттĕр-ха, эпĕ сана çитерме илсе кайăп. Чи вăйлă курăк çине илсе кайăп. Эсĕ тӳрленетĕн, хы-ытă чупакан пулатăн...

Иркка çапла лашапа ачашшăн калаçса тăнă вăхăтра сасартăк хапха патĕнче «ох-ох-ох!» тесе çухăрни илтĕнчĕ. Иркка çаврăнса пăхрĕ: икĕ мăйракаллă тискер те хăрушă çăмламас япала хапха урлă кармашать, аллине хăрăмлă мелке тытнă. Иркка паян çветки эрни пуçланнине аса илчĕ те хăрамарĕ.

— И-и, намăссăр! Анкă-минкĕ пуç эсĕ, хĕвел аниччен шуйттан пулса çӳретĕн. Йытăсем ярса илмелле сана, çĕр çăтман! — вăрçса илчĕ те Иркка, пысăк çын пек лашана чĕлпĕрĕнчен ярса тытса, витене мăнкăмăллăн çавăтса кайрĕ.

 

7

Çветки эрни пуçланчĕ, ваттисем каларĕшле — шуйттан эрни. Çамрăксем ĕнтĕ кĕрĕкĕсене тавăрнă, тир татăкĕсемпе хутсене кăмрăкпа та тĕрлĕрен ытти сăрпа сăрласа, сыснасемпе упасен куçĕсене тунă. Урамра кăшкăрса юрлама усал сăмахлă такмаксем шухăшласа кăларнă, кĕввисене майлаштарнă. Вĕтĕр-шакăр ачасем те çав вăййах туртăнаççĕ, Паян Иркка патне кӳршĕри Кĕтерук пычĕ, иккĕш çĕтĕк-çатăк пир татăкĕсенчен пукане турĕç, питне хăрăмпа вараларĕç, пуçне, тутăр вырăнне, мунчала çыхрĕç, урай варрине ларнă пĕчĕк Петюка хăратаççĕ;

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн