Электронлă вулавăш

Тултан тапхăр-тапхăр çил хаяррăн улани илтĕнет, хăлтăр-халтăр чӳречесенчен сивĕ çапа пуçларĕ. Юрать-ха, пушă арпалăх пек аслă пӳлĕмĕн урайĕ-маччи, стенисем тата тăватă кĕтесĕ пур — урамра е хирте мар, шăнса вилес çук.

Николай Гурьянов айĕнче хулăнах кинĕ витĕнкĕç, çийĕнче шинель, уринче типĕ атă. Вăл, юлташĕсене тĕлĕк курмасăр çывăрма хушнăскер, хăй, канăçне çухатнă çын пек, куçне хупса, тутлă ыйха путма пултараймасть. «Кăшт ĕçсен яланах çапла ыйхă вĕçет манăн, — хăйне хай ятлать ĕнтĕ вăл. — Эрех тени куç умĕнче урăх нихçан ан пултарах, вăя пĕтерет, шывпа юхса каясшĕ!» Аслă лейтенанта шухăшĕ таçта-таçта илсе çитерет...

Çĕр çинче чĕрĕ-халлĕн тăнă чух епле манăн-ха: тăшман тылĕнче çапăçса çӳренине, хамăрăннисен енне каçса ӳкнине тата çав каç ăнсăртран тăванпа тĕл пулнине! Çук, вăл ăна нихăçан манас çук. Госпитальте виçĕ уйăх выртнă хыççăн Николай Гурьянова Уфаран инçех мар пĕр пысăк ялта тăракан запасной батальона ячĕç. Пĕр эрнене те пулин тăван килне кĕрсе тухма тархасласа ыйтрĕ, ӳкĕтлерĕ: амăшĕ вилнĕ-çке, унăн тăприне кайса курасчĕ, ашшĕ ватă, ăна, аслă ывăлĕсĕр юлнă ватă çынна, пăртакçă йăпатасчĕ, ача çуратма вăхăчĕ çитсе пыракан çамрăк арăмне пурăнма шанчăк парса хăварасчĕ. Çук, ĕмĕтленни, ӳкĕтлесе ыйтни кăлăхах пулчĕ. Урăх çулпа каякан поезд çине ларма тиврĕ.

Ансан, хăйне кăтартнă пĕр пысăк ял еннелле çуран танккамалла килсе тухрĕ.

Николай Гурьянов, малтан штаб ăçтине шыраса тупса, унта пырса кĕчĕ. Сĕтел хушшинче пуç çĕклеми тем çырса ларакан аслă лейтенант умне пычĕ те, хĕвĕнчен хут кăларса, ăна ун умне хучĕ. Темшĕн-çке, те госпитальте кăшт ирĕклĕрех пурăннипе манса кайнăран, вăл, çар çынни пек тăп-тӳррĕн тăрса, хăй кам иккенне каламарĕ. Лешĕ, хулăн папкăсем хушшинче лараканни, унăн хутне мăрăлтатса вуласа тухрĕ, унтан хăй тем çыркаларĕ, вара тин пуçне çĕклерĕ.

— Пĕрремĕш ротăна, — терĕ вăл, хутне ун еннелле тăсса. — Кайма пултаратăн. Таптар!

— Эпĕ ăнланаймарăм-ха, аслă лейтенант юлташ, — вырăнтан хускалмасăр сăмах хушрĕ Гурьянов. — Пĕрремĕш ротăна кам вырăнне?

— Ху вырăнна, рядовой юлташ.

«Эпĕ офицер, командир, — манпа офицерпа калаçнă пек калаç» — тесшĕнччĕ Гурьянов, анчах чĕрре кĕрсе каясси килменран: «Эпĕ — аслă лейтенант», — тесе çеç каларĕ.

— Мĕншĕн малтанах каламарăн? — кăмăлĕ уçăлнă пек пулчĕ начальникĕн. — Çарти йĕркесене офицер çеç мар, салтак та икке икĕ хут тăваттă тенĕ пек пĕлет. Командир пулнă пулсан, эсĕ вĕсене ху вĕрентнĕ. Çапла-и?.. Госпитальтен парса янă хут çинче ним те кăтартман, пар, эппин, урăх хутна.

Николай Гурьяновăн хăй мĕнле званире тăнине, рота командирĕ пулнине ĕнентерекен пĕр хут татăкки пулин! Çар билетне те вăл Днепр урлă каçнă чухнех пулас, çухатнă. Урăх ун çинчен асăнман та. Пĕррехинче кăна: «Çухални паха, ăнсăртран хам шуйттансен аллине çаклансан, тем курса тăрасси пур», — тенĕ ун чухне. Акă халĕ уншăн ӳкĕнмелле килсе тухрĕ.

— Манăн çумра пĕр документ та çук, — терĕ те вăл халĕ салхуллăн, унтан ассăн сывласа илчĕ.

— Ăçта, эппин, сан хутусем? — тĕлĕнсе ыйтрĕ начальник.

— Тăшман тылĕнчен терт-асаппа тухнă кунсенче çухатрăм. Мĕн тăвăн, пĕррехинче çапла... — ĕмĕрне те манма çук йывăр çулĕ çинчен кĕскен пĕлтерме хатĕр пулчĕ Гурьянов.

— Авă мĕнле иккен! — пӳлчĕ ăна ун умĕнче лараканни. — Тамăкра пулса курнă, эппин? Хам тӳснĕрен калатăп. Анчах эпир çав çĕрçăтмансен ункине хăвăрт татрăмăр, унтан вăшăл-вашăл хăтăлтăмăр. Халĕ хам та акă, госпиталь хыççăн, фронтра юрăхсăртан, кунта йĕме çĕтсе ларатăп... Сан пирки, паллах, эпĕ татса калаяс çук...

Çак самантра алăк уçăлчĕ те начальник хăвăрт тӳрленсе тăчĕ, ăна кура Гурьянов та — çук, çарти йĕркесене манман иккен-ха вăл — вăрт! çеç пăрăнса, хăйĕнчен аслă офицера хăй малтан хисеп турĕ.

— Майор юлташ! Акă... — начальник Гурьянов çинчен кĕскен пĕлтерчĕ.

— Беспощадный майора чĕнтерĕр, пĕрле калаçăпăр, — терĕ те майор, юнашар пӳлĕме кĕрсе кайрĕ.

— Кам пулчĕ ку? — ыйтрĕ Гурьянов.

— Куприянов майор, батальон командирĕ. Беспощадный, — вăл та майор, батальон комиссарĕ. Сан шăпу вĕсен аллинче, тăванăм.

Штаб начальникĕ ăна ларма пукан сĕнчĕ те телефон трубкине тытрĕ. Çакăн пек чăрмав килсе тухасса пурнăçра асне илмен Николай Гурьянов тарăн шухăша кайрĕ. «Мĕнле айван пулнă эпĕ! — хăйне ятлама тытăнчĕ вăл ăшĕнче. — Халĕ, мĕн, çар службине çĕнĕрен пуçлама тивет-им? Ать-два-ран-и?.. Эпир тăшман тылне хамăр юлар тесе юлман-çке? Мĕн тери асап курмалла пулчĕ! Хĕç-пăшала пурпĕрех пăрахмарăмăр, этемлĕх нихăçан курман усал çĕленсемпе хаяррăн çапăçма чарăнмарăмăр. Халĕ çавăншăн кĕтмен-туман инкеке кĕрсе ӳкмелле-им? Тĕрĕс мар ку! Тĕрĕс мар тăваççĕ!.. Тепĕр тесен, вĕсене те, никама та айăплама сăлтав çук. Ăçтан пĕлччĕр-ха вĕсем пĕр хут татăкĕсĕр-мĕнсĕр килсе кĕнĕ çын кам иккенне? Сăмахпа кăна шанма-ĕненме йывăр хальхи вăхăтра. Мĕн пулĕ-ши? Пурнăçра тата мĕн курмалла-ши...

Çав шухăш çинех пӳлĕме çӳллĕ те тăн-тăн кĕлеткеллĕ, пăхма хаяр сăнлă майор пырса кĕчĕ, хулăн сассипе сывлăх сунчĕ, вара тепĕр пӳлĕме кĕрсе кайрĕ.

— Ку кам пулчĕ? — ыйтрĕ Гурьянов.

— Комиссар хăй.

— Ун пек туйăнмарĕ, — шухăшне пытараймарĕ Николай Гурьянов. — Пулаççĕ пурнăçра ĕненме йывăр сăнсем. Ку — комиссар, тепĕри — командир... «лутрарах та çинçешкерех, типшĕмрех питлĕ арçын, ку...» — шухăшне сасăпа малалла тăсасшăнччĕ вăл, анчах шарламарĕ. Штаб начальникĕ ăна ăнланчĕ пулас, ун еннелле йăл кулса пăхса илчĕ.

Ытла вăрах кĕттермерĕç вĕсем Гурьянова, хăйсем патне кĕме хушрĕç.

Куприяновпа Беспощадный майорсене Николай Гурьянов хăй çинчен, пуринчен ытла хăйсен асаплă-тертлĕ çулĕ çинчен тĕплĕн, йĕрки-йĕркипе каласа пачĕ. Беспощадный хушаматли, шухăша кайнăн курăнса, пĕрре пӳлмесĕр итлесе ларчĕ, Куприянов хушаматли блокночĕ çине кăранташпа тем çыра-çыра пычĕ. Хăйĕн сăмахне çырса пынине сисрĕ те, çакă Гурьянова кӳрентерчĕ: «Мĕн, эпĕ пысăк! айăпа кĕнĕ-им? — терĕ вăл хăй ăшĕнче. — Мĕншĕн вĕсем манпа аслă юлташ пек калаçмаççĕ, мĕншĕн допрос чухнехи пек тытаççĕ хăйсене? Çыраканни куçне хĕскелесе, тутине пăркаласа илет — ун пит-куçĕнче ĕненес килменни палăрать, тепĕрне пĕлме çук, пĕр сăмах чĕнмесĕр итлесе ларать. Лере, сылтăмра-сулахайра, умра-хыçра, сана вилĕм сыхласа тăнă чухне пăшăрханни çитмен, халĕ кунта тарăхтараççĕ тата!» Анчах Гурьянов пĕрре такăнмарĕ. Пĕлччĕр вăрçă вăл мĕн иккенне!

— Манăн каламалли сăмахăм пĕтрĕ, — терĕ вăл юлашкинчен, ишнĕ-ишнĕ хыççăн çырана тухса тăнă чухнехи пек çăмăллăн сывласа. — Суранăм йăлтах сипленсе çитрĕ. Тухтăрсемпе сестрасене тавах! Госпиталь вырăнĕ çинче ытла вăрах йăвалантарса вырттармарĕç. Акă каллех фронта тухса кайма хатĕр!

— Ытла ан васкăр, — Куприянов майор витĕр шăтарас пек пăхрĕ ăна куçран. — Çамрăк чухне эпир яланах таçта вĕçме хатĕр. Юмах яма та ӳркенсе тăмастпăр. Çапла-и?

Майорăн сăмахĕ мĕнле çулпа каяссине ăнланаймасăр, Николай Гурьянов унталла-кунталла пăхкаласа илчĕ. Каласа панă чухнехи хăюлăхĕ унăн таçта кайса кĕме пуçларĕ. Хăйне сăлтавсăрах хĕсме тытăнсан, ним айăпсăр çын та — вăл пурнăçĕнче чăнах та ниçта никама усал туман пулин те — пĕр саманта хăй пирки иккĕленме пултарать, пулман «йăнăшне» те шырать е ыттисен йăнăшне хăй çине илет. «Ăçта тĕрĕс мар ярса пусса такăнтăм-ши эпĕ?» — шухăшларĕ Гурьянов.

— Тăшман вăхăтлăха туртса илнĕ çĕр çинче çавăн чухлĕ çӳренĕ пулать, анчах схвастика тени лектереймен, çаклатайман иккен маттурсене! Ку çеç те мар-ха. Пуç тӳпинчен тытăнса ура тупанне çити хĕç-пăшалланнă ютсене хăйсем тапăннă, çапăçуран çĕнтере-çĕнтере тухнă! Кам ĕнентĕр? Юмах пек туйăнмасть-и сире те çакă, майор юлташ?

— Кам пĕлет, — теейрĕ Беспощадный майор пĕр сăмахпа.

— Хĕç-пăшалĕ вăл пирĕн хамăрăн та çителĕклĕ таранах пулнă, — парăнмарĕ-ха Гурьянов. — Тĕрлĕ йышши. Эппин, май пур чухне мĕншĕн çапăçас мар тăшманпа? Эпир тăван çĕр çинче пынă. Йĕри-таврара хамăрăн хир-улăх, вăрман, ялсемпе хуласем, хамăр çынсем. Мĕн хăрамалли пур ытла?

Асли тавлашура кĕçĕнни айне пушнине Куприянов майор мăшкăл вырăнне çеç мар, çар йĕркине, çирĕп тытăма пăсни тесе шутланă. Акă ĕнтĕ вăл çилленме тытăнчĕ:

— Фашистсем хăвăра пур енчен те çавăрса илсен, — çӳхе тутине вылятрĕ вăл, — тимĕр ункăра чухне, тыткăна çакланас мар тесе перĕнсе вилес шухăш пырса кĕмерĕ-и пуçăра? Унтан килекенсем пурте тенĕ пекех аманса пĕлми пулса выртнă чух тыткăна лекнĕ, имĕш. Пурте! Тĕлĕнмелле!

— Мĕн каласшăн эсир ку сăмахăрпа? — кӳреннине палăртсах ыйтрĕ Гурьянов. Çав вăхăтрах: «Сана хăвна кайса ярасчĕ пирĕн вырăна!» — терĕ хăй ăшĕнче.

— Мĕн илтрĕр, çавна каласшăн пултăм.

— Эпир, хампа пĕрле тухнă юлташсем, нихăçан унка çакланман, тыткăна лекмен! — хăй те çилленнипе хыттăнах каласа хучĕ Николай Гурьянов. — Тăшмана хамăр çавăрса илнĕ вăхăтсем пулнă. Ун çинчен каласа патăм сире: пĕрре ялта, тепринче пĕр станцăра. Тепĕр хут... Мĕн каласси пур, эпир хăрушлăх умĕнче тăнă.

— Ку вăл, çамрăк çын, — хăвăрт пӳлчĕ ăна тарăхсах çитнĕ Куприянов, — мухтанма е айван хĕрсем умĕнче вĕçкĕнленме, е тата юри суйма-улталама шухăшласа кăларнă героизм тени анчах. Эсĕ ним пытармасăр-тăмасăр тĕрĕсне кала пирĕн умра. Тăшман аллине лекнисем пулман-им? Пулнă. Хăшĕсем, тирĕ сĕвĕнесрен хăраса, нимĕçсен енне куçнă-и? Куçнă. Вĕсене фашистсем, ăна-кăна тума хушса, пирĕн енне юри каçарса янă-и? Каçарса янă. Унтан килнисене, тĕплĕн тĕрĕслемесĕр, пăшал тыттарма пултараймастпăр эпир. Çапла! — майор ăнакуçран каллех сиввĕн пăхса илчĕ.

Ыйту хыççăн ыйту снарядран хăрушшăн умра ӳксе хаплатрĕç. «Ним сăлтавсăр-мĕнсĕр çакă намăса тӳссе тăриччен çапăçу хирĕнче çав йывăр çула, утнă çĕрте утса, шунă çĕрте шуса, тепĕр хут чăтăмлăн тухăттăм», — шухăш килсе кĕчĕ Гурьянова. Пĕр саманта сывлăшĕ питĕрĕнсе ларнăран вăл çăвар уçса сăмах чĕнейми пулчĕ, пичĕ юн пĕрĕхес пек хĕрелсе кайрĕ, мăйĕ çинчи шăнăрĕсем хăпартланчĕç, ӳт-тирĕ çунса тухас пек вĕриленнине туйрĕ.

— Тăшман аллине лекиччен мĕншĕн?..

Ку ыйтăва маларах пĕрре илтнĕччĕ ĕнтĕ Николай Гурьянов, хальхинче, тӳсме çук тарăхса çитнĕрен:

— Пурнан пурнăçра тата сире, Куприянов майор курасшăн пултăм! Çавăнпа! — тесе хаяррăн каласа хучĕ.

— Илтрĕр-и, майор юлташ! — хăйĕн ĕçне ăслă туса пынипе мухтаннă пек пулчĕ Куприянов, батальон командирĕ. — Мĕн калаçать? Çитĕ-çке. Ыттисем манран лайăхрах тĕпчесе пĕлĕç.

Ку сăмах ĕнтĕ Николай Гурьянова тата урăх çĕре ăсатмаллине е кунтах тепĕр çын умне тăратмаллине, вара каллех чуна асанлантармаллине пĕлтерчĕ. Вăл халĕ ни хăранине, ни ун пек е кун пек пуласран иккĕленнине хăйĕнче туймарĕ. Хăвăртрах сирĕлинччĕ кăна çак мăшкăл!

 

— Чимĕр-ха, — никама та каламан пек, нихăшĕн çине те пăхмасăр, халиччен пĕр чĕнми тимлĕн итлесе ларнă хыççăн, малтанхи хут сăмах хушрĕ Беспощадныймайор. — Хамăр хушăмăрта калаçса татăлнă тăрăх, ку ĕçе, тейĕпĕр, эпĕ те хутшăнма пултаратăп. Çапла-и? — Куприянов майор пуçне сулчĕ. — Эппин, ытла васкар мар. Тĕрĕслĕх тени — шурă тĕслĕ-и вăл, хура тĕслĕ-и — пурпĕр пирĕн куç умĕнче çиеле тухса курăнмалла.

Николай Гурьянов хăй умĕнче ларакан сарлака кăкăрлă, патвар хулпуççиллĕ, хурçăран шăратса тунă пек çирĕп сăн-сăпатлă арçын еннелле шикленнĕ пек пăхса илчĕ. «Хушамачĕ — Беспощадный — питĕ килĕшет пек ку çынна, — шухăшлама ĕлкĕрчĕ-ха Гурьянов, — ку мана лешинчен ытларах тивертесси паллах. Чăт, Микулай!»

Куприянов майор, хăй ĕçне чыслăн туса пĕтернĕ çын пек, сехечĕ çине пăхса илчĕ, унтан хăвăрт: «Мансах кайнă! Васкамалла», — тесе тухса кайрĕ. Куншăн Гурьянов хăй ăшĕнче хĕпĕртенĕ пек пулчĕ.

— Гурьянов юлташ, çар шкулĕнчен ăçта, хăçан вĕренсе тухнă эсир? — лăпкăн ыйтрĕ унран Беспощадный майор.

Гурьянов ик-виç сăмахпа хăвăрт каласа пачĕ «шкул» вырăнне «училище» тесе тӳрлетрĕ.

— Училищĕне мĕнле званипе пĕтерсе тухрăр?

— Лейтенант. Вăрçăра аслă лейтенант званине пачĕç.

— Ку сăмахусем тĕрĕссипе тĕрĕс маррине пĕлме йывăр мар, — терĕ пуçне чиксе ларакан Беспощадный хулăн сасăпа. — Эсир вĕреннĕ училище оккупацие лекмен, вăл халĕ те пур. Унта паянах çырса ярăпăр. Акă пĕр документ пулчĕ те хайхи. Аслă лейтенант звани панă приказа тупма йывăр, кăна тӳрех калатăп, мĕншĕн тесен ун чухнехи фронта пĕлетĕп, штабсем те арканса кайнисем пулнă... Калăр-ха тата çакна: хăçан тата ăçта çуралнă эсир? Ыйтса тĕпченĕшĕн, тархасшăн, ан çилленĕр, эпир пĕлни пуринчен ытла хăвăра кирлĕ.

— Мана халĕ нимĕн те кирлĕ мар пек туйăнса кая пуçларĕ, — пуçне пĕксе каларĕ Гурьянов. — Анчах эпĕ, совет офицерĕ, хамăн тивĕçĕме Тăван çĕршывăм умĕнче çухатмарăм. Вăйăм-халăм çитиччен çапăçрăм. Вăйăм пĕтмерĕ, çĕнтерсе тухрăм. Халĕ эсир мана асаплантаратăр.

— Çук, асаплантармастпăр, — терĕ Беспощадный, — тĕрĕслĕхе çиеле кăларасшăн тăрăшатпăр. Çавна ăнланатăр пулсан, лăпланăр.

Николай Гурьяновăн чĕри паçăртарах кăлт-кăлт тапни хăйне илтĕнсе каяссăн туйăнатчĕ, вăл хăй хăйне тытса чарайми çилленнĕччĕ, унтан лăпланма тытăнчĕ, сасси уçăларах пачĕ. Вăл хăйсен дивизийĕ вăрçăччен ăçта тăнине, унăн номерне, командирĕн хушаматне, ăçта çапăçнине хăвăрт пĕлтерчĕ.

— Тăван ялăртан та хамăра мĕн кирлине райвоенкомат урлă ыйтса ярăпăр. Иккĕ пулчĕ те. Сирĕн дивизийĕн штаб юлман пулĕ, терĕр. Ăнланатăп. Унти хутсем йăлтах пĕтме пултарнă. Калăр-ха, тен, эсир хăвăрпа пĕрле çапăçнă юлташăр адресне пĕлетĕр?

Гурьянов кăшт шухăша кайса тăнă пек пулчĕ, акă халь ĕнтĕ çăлăнăç килнине курнă евĕр савăнса, Виктор Потапович Фатюшин адресне пĕлтерчĕ. Политрук госпитальтен тухнă хыççăн райком секретарĕ пулнă. Халĕ те унтах ĕçлет, нумай пулмасть унран çыру килчĕ. Ашшĕ каласа панă.

— Акă хайхи тупсăмĕ тупăнсах пырать, — терĕ Беспощадный майор, хăй те çăмăллăн сывласа илнĕ пек пулса, çав вăхăтрах тем çинчен шухăшласа. — Çав хутсем килмесĕр сире ниçта та ямăпăр. Куприянов майор, Николай Ермолаевич, хытăрах калаçнине ытла хаяра ан илĕр. Унăн та шăпи питĕ йывăр: кил-йышне фашистсем тустарнă, арăмĕпе ачи-пăчисене вĕлернĕ. Çав тӳсме çук асап пĕр сутăнчăкран килнĕ иккен. Хăвăр командир пулса курнах пулсан, ăнланма тивĕç: вăл хăйне пăхăнакансене нихçан та пуçран шăлса ачашламасть. Çитменнине, çынна вăхăт хаяр пулма хушать. Халĕ кайма пултаратăр. Вăхăтлăха ăçта вырнаçмаллине штаб начальникĕ кăтартĕ.

Беспощадный хушаматлă майор, тĕлĕнмелле паттăр офицер, çак хушăрах питĕ ырă кăмăллă çын пулнă иккен. Тĕрĕсне каласан, паттăррисем хушшинче усаллисем сайра тĕл пулаççĕ. Пĕчĕк автан ăна, хăй маттурине кăтартасшăн, çӳлелле сикме юратать, пысăкки ун енне çаврăнса пăхмасăр иртсе каять. Беспощадный майора Николай Гурьянов каярахпа тин пĕлнĕ. Ăна та иккен вăрçă пуçланнă çул, пĕлтĕр, тăшман ункинчен тухма тивнĕ. Вăл хăйĕн мĕн юлнă вăйĕпе Смоленск таврашĕнче нимĕçсен пĕр дивизине тĕк хăварми аркатса тăкнă, çапла хăтăлнă. Ăна та, хамăр енне каçса ӳкнĕ хыççăн, ыйта-ыйта аптратса çитернĕ — мĕншĕн те мĕншĕн? Ку вара: «Мĕншĕнне хăвăр пĕлетĕр пулсан, манран ан ыйтăр, пĕлместĕр пулсан, хăвăр кайса çапăçса курăр, пуç сывă юлсан — калаçăпăр», — тенĕ анчах. Вăл гимнастеркине, аялти кĕпине хăвăрт-хăвăрт хывса урайне пенĕ. Унăн ӳчĕ ала пек пулнă. Урăх унпа паçăрхилле калаçма никам хăяйман вара. Çавăнпа халĕ вăл Гурьянова ĕненнĕ, Куприянов майор хыççăн кайман...