Электронлă вулавăш

Тĕнче çуркуннехи вăйпа савăнма пуçланă, шăнкăр-шăнкăр çурхи шыв юхса пĕтнĕ, симĕс курăк лăс пек шăтнă, ыран çурхи çĕртмене тухаççĕ. Çапла йывăр шухăшпа ларать ĕнтĕ кĕçĕр Йĕлмекас пуянĕ Варлам.

Кантăкран ерипен пӳрнепе шăкăр-шăкăр тутарни ăна хăратрĕ.

— Кам унта?

— Эпĕ, Антун... Пĕр сăмах пур.

Варлам хăвăрт çеç алăка уçрĕ.

— Мĕн хыпарпа килтĕн? — ыйтрĕ вăл, ерипен Антунпа юнашар сак çине ларса.

— Хыпарĕ ырах мар, Варлам Васильч... — именерех пуçларĕ Антун. — Çĕре валеçсе пĕтерсен, уйрах пуху пулчĕ. Санăн пысăк пӳрте туртса илсе клуб тăвас тесе йышăнчĕ халăх. Хут пĕлменнисене вĕрентеççĕ ĕнтĕ унта, тата пĕрремĕш класс уçаççĕ. Учителĕ те тупăнчĕ, Зоя Тимофеевна ятлă, терĕ.

— Кам каларĕ?

— Михаля, урăх кам пултăр...

— Мана пуçеллех пĕтерме шутларĕç апла? — пăшăлтатрĕ Варлам.

— Çемье пĕчĕк терĕç, пӳрчĕ ытла пысăк, кантур пек, терĕç. Халлĕхе пахчара ларакан пӳртĕнче пурăнтăр, вара курăпăр терĕç.

— Апла кайри пӳрт те хамра юласси шанчăклă мар-им? — сиксе тăчĕ Варлам.

Антун ун çине пăхса илчĕ те хăрасах кайрĕ: пичĕ кăвакарса кайрĕ, тути усăннă та чĕтрет, аллисем те чĕтреççĕ. Çынна тумтирĕ-мĕнĕпех çăтса яма хатĕр пек тăрать.

— Эсĕ, Варлам Васильч, мана ан çиллен, эпĕ сана пĕлтерес тесе ырă туйăмпа килтĕм, тата, акă, эсĕ ыйтнă хута илсе килтĕм. Акă ял Совет пичетне çапрăм, кунта ĕнтĕ кирек те мĕн çыр...

Варлам, выçă йытă какай ярса илнĕ пек, хута Антун аллинчен туртса илчĕ.

— Ырă каç пултăр ĕнтĕ, эпĕ каям, — терĕ Антун, ура çине тăрса.

— Сывă пул. Килсе систернишĕн тав, ĕмĕр манмăп... Чим-ха, хам урамалла тухса пăхам, сана çын ан куртăр.

Пĕр минутран Варлам каялла кĕчĕ.

— Никам та çук. Хăвăртрах...

Антун алăкран юс пек хăвăрт шуса тухрĕ.

Варлам пĕччен юлсан, сĕтел çине чавсаланса ларса, нумайччен шухăшларĕ.

Çук, чăтма-тӳсме çук чухăнсен мăшкăлне! Яланах вĕсенчен чеерех пулнине халĕ улталаймĕ-ши вăл çав чухăнсене, хăратаймĕ-ши? Хăратма хальхи саманара? Çук, пулаймĕ... Темле хаярланса çӳресен те усси тухмасса чухласа илчĕ. Кашкăр чунлăскер, вăл сурăх тирне тăхăнса сывă юлма шутларĕ. Çак самантрах пысăк ярапаллă пурçăн пиçиххине, саттин кĕпине пăрахса пир кĕпе тăхăнчĕ, пилĕкне ансăр шăраççи çыхрĕ. Анчах вăл тум-тир улăштарнипех хăтăлса юлассине шанмарĕ, çĕрĕпе çывăрма выртмарĕ, май шырарĕ. Шухăшларĕ. Ирхине, шурăмпуç хĕвелтухăç енче кăшт палăрма пуçласан, тепĕр пӳлĕм алăкне уçрĕ.

— Маттĕрне! — çухăрчĕ вăл мирлĕ сасăпа.

Маттĕрнен ал-ури чĕтресе кайрĕ. Ирхине Варламран иртерех тăрса ĕçе тытăнмасан, Варлам ăна чĕп-чĕр юна ӳкериччен хĕненĕ. Анчах халĕ сасси темле йăвашрах пулнă пирки Маттĕрнен чĕри лăпланчĕ.

— Мĕн эсĕ ирех... Эпĕ тахçанах тăрса килкартине тухса кайрăм, — терĕ Маттĕрне, кăмака умĕнче тем ĕçлесе тăраканскер.

— Мана эсĕ кирлĕ мар... Люшшана чĕн-ха.

— Мĕншĕн халех тăратас, вăл вăйăран кĕни те нумай пулмасть.

— Чĕнсе кил, тенĕ! — хаяр пăхса илчĕ Варлам.

— Халех, халех...

Нумай тăмарĕ, Люшша кĕчĕ. Сăмсине шурă татăкпа майлаштарса çыхса лартрĕ, çывăрса тăранманнипе хĕрелнĕ куçĕсемпе мĕл! пăхса илчĕ те ашшĕне хирĕç ларчĕ.

— Мана чĕннĕ терĕç?

— Чĕнтĕм çав.

— Мĕн прикас?

— Сана авлантарас тетĕп.

— Кĕркунне авлантарăп теттĕн-çке?

— Васкамалла. Кирлĕ. Тарçă тытма май çук, килте ĕçлекен кирлĕ. Мĕтри арăмĕ уйрăмра шутланать, пирĕншĕн пилĕкне авасшăн мар. Малляна ĕçрен кăшт упрас пулать, ун качча каймалла...

— Пушков Танине илсен, тарçă пек ĕçлеттереймĕн, ашшĕ шар кăтартĕ.

— Ухмах! Пушков сана хĕр парса лармĕ... сан сăмсу капла пулман пулсан тата патша вăхăчĕ пулнă пулсан, мĕнлеччĕ унта. Халĕ Пушков хăй те кĕрӳ тума пĕр-пĕр коммунис шырать, ун хыçне пытанасшăн, пытанасшăн та хăй пурлăхне упраса хăварасшăн. Эпĕ те çавна май каясшăн. Пирĕн чухăнсемпе вăртахлă пулас пулать. Чухăн çын килĕнчен кине илсен, пирĕн пурлăха пĕтерме хăяймĕç, пĕтерсен те кин пайне хăварĕç. Кайран вара, Совет влаçĕ кăнсан, чухăн кинĕ те...

— Ăçталла каясшăн эсĕ хăтана, хăш яла?

— Кине хамăр ялтан илмелле, пурте палласа тăччăр.

— Кам хĕрне?

— Хĕр-Ваçка хĕрне.

— Маруçа-и? — тĕлĕнчĕ Люшша.

— Çапла ятлă пулас.

— Вăл ытла çамрăк, вун пиллĕкре кăна.

— Апла пулсан Чинук хĕрне, — терĕ ашшĕ.

— Вирука-и? — йăл кулчĕ Люшша.

— Вирук ятлă пулас, çавна.

— Вăл та çамрăкрах, пымĕ.

— Епле пымĕ? Пырать! Ытах пымасан, вăрлама пулать.

— Вирука пулсан, эпĕ халех хатĕр. Илемлĕ вăл!

— Халех Антун арăмĕ патне кай та Вирука хăйсем патне чĕнтер. Калаçасса хăвах калаç, эсĕ хĕрарăмсемпе калаçма ăста пулмалла. Ирхи апат çи те кай.

Люшша ашшĕн сăмахне килĕштерчĕ. Ялтан кĕтӳ тухса кайсан апат çирĕ те Антунсем патне кайрĕ.

— Ман килес! Эсĕ, ват кăркка, килте пĕчченех-им? — ыйтрĕ вăл Антун арăменчен.

— Пĕчченех-ха, — терĕ лешĕ, тутрине тӳрлеткелесе.

— Тутруна тӳрлеткелесе мана юрас теместĕн пуль те? — ун патнелле йăпшăнса, икĕ утăм турĕ Люшша.

— Карчăкпа капла калаçма намăса пĕл-ха эс, — юрасшăн йăл кулчĕ леш.

— Сан, кинемей, шăлĕ анчах катăк, эсĕ хăв чух çеç...

— Шăлна ан йĕрсе тăр-ха, мĕн çăмăлпа килтĕн?

— Чинук хĕрне, Вирука, кайса чĕн-ха.

— Мĕн тума?

— Çураçас тетĕп.

— Аçу сана лайăх çураçтарĕ. Вирук пуян çын хĕрĕ мар-çке.

— Атте хушнипе килтĕм. Эсĕ нумай ан пĕлсе тăр. Ман пирки çăвар ан уç, урăх сăлтав туп.

Антун арăмĕ, алăк патне çитсен, чарăнса тăчĕ те шухăшларĕ.

— Асту-ха, Люшша, ун пек-кун пек пулсан, Чинук мана чĕрĕллех çисе ярĕ, çурт-йĕре хăвармĕ. Кайса чĕнме хăратăп.

— Ну! — ура тапрĕ Люшша. — Кайса чĕнмесен хăвна тăскалама пуçлатăп. Пыр, эпĕ Вирука усал тумастăп. Йĕркипе çураçатăп.

Люшшан хăрушă сассинчен хăранипе Антун арăмĕ пӳртрен вирхĕнсе тухрĕ.

— Тур çырлах! Турă ан пăрах! — тесе сăхсăхрĕ те Чинуксем патнелле уттарчĕ.

Кăçал кун сиктерсе ликпункта чупнипе Вирук пир тĕртме кая юлнă. Çурхи юр ирĕличчен ун тĕртсе шуратмаллаччĕ, каçсерен кĕнекесем вуласа ларчĕ, вăхăтра тĕртсе пĕтереймерĕ, шуратман пир тепĕр çуркунне килессе кĕтсе выртрĕ. Вирук юлашки куç антарса кĕррисене ерипен каялла шутарса ларнă вăхăтра Антун арăмĕ кĕчĕ.

— Килех, Антун пичче арăмĕ, — терĕ кăмăллăн Вирук.

— Килтĕм те-ха, ах, инкек, Вирук хĕрĕм, ах, инкек! — макăрсах ячĕ вăл.

— Мĕн пулнă? — кĕррисене шутарма чарăнсах ыйтрĕ Вирук.

— Ман Антун куçне тикенек йĕппи тирĕннĕ, куçĕ улма пек хĕрлĕ, шари макăрса ларать.

— Кăларас пулать...

— Куç вичкĕн мар, сана чĕнме килтĕм, каяр-ха часрах, сан пек вичкĕн куçли пирĕн ялта никам та çук, терĕм те...

— Халех, халех... — Вирук стан хушшинчен хăвăрт тухрĕ, çăпати çине çип лĕкки ларса тулнине алхапăлта шăпăрпа шăлкаларĕ, кашта çинчен кăвак чечеклĕ шурă тутăрне туртса антарчĕ те чупса пынă çĕртех пуçне çыхрĕ. Пĕр минутранах Антунсем патне çитрĕç.

— Эсĕ кĕр-ха, эпĕ куркапа шыв ăсам, — терĕ Антун арăмĕ, алкумĕнче чарăнса.

Васкаса килнипе хĕрелсе чечек пек илемленсе кайнă Вирук пӳрте пĕчченех вирхĕнсе кĕчĕ. Кĕчĕ те юпа пек хытса тăчĕ. Пичĕ çинчи хĕрлĕ сăн тăнлавсенче хум пек çапăнчĕ, хăлхасенче вут-кăвар пек выляса илчĕ те таçта çухалчĕ, ун вырăнне питне пурă пек сăн çапрĕ. Вирук пĕтĕмпех ăнланчĕ. Сĕм вăрманта сăр кашкăрпа тĕл пулнă пулсан, Люшшана курнипе хăраса ӳкнĕ пек хăрамĕччĕ пулĕ, мĕншĕн тесен, кашкăр туласан — пĕр вăхăт кăна хăрушă — вилĕм. Люшша мăшкăлĕ пулсан — хура ят ĕмĕр тăршшĕпе, хăвăнтан ӳкнĕ ĕмĕлке пек, юнашар пырĕ.

— Ан вăтан, сана эпĕ чĕнтертĕм, — терĕ Люшша, алăка сăлăп хурса.

Вирукăн «кăраул» çухăрса ярас килчĕ, анчах кам илтĕ, çитменнине, çăвара чӳпĕк туянăн, пĕрре питĕнчен сурса, тĕртсе ярасчĕ, вăрçса тăкасчĕ, анчах вăл та кашкăр умĕнче пĕчĕк путек макăрнă пек çех пулĕ. «Мана та Натӳк шăпи-ши?» — çаврăнчĕ ун пуçĕнче вĕри шухăш. Хирĕç тăнипе çĕнес çуккине чухласа, Вирук чееленес терĕ.

— Пĕлетĕп, чĕннĕ çĕре килес терĕм çав, — терĕ вăл, шурса кайнă чĕтрекен тутине, Люшшана кăтартас мар тесе, вăтаннă пек пулса тутăр вĕçĕпе хупларĕ.

— Вирук, эпĕ сана юрататăп... Пуян çын сана юратнине пĕлетĕн-и-ха? — терĕ Люшша, сак çине ларса.

— Эпĕ ăна çеç мар, эсĕ пур хĕрарăма та питĕ юратнине пĕлетĕп, — терĕ Вирук çирĕпленме пуçланă сасăпа.

— Сана уйрăмах, Вирук.

— Тавтапуç. Пуян çын юратни хĕршĕн хисеплĕ.

— Вăл çеç те мар, эпĕ сана çураçма килтĕм. Вирук, эпĕ сана качча илес тетĕп.

— Ан суй! Сана аçу чухăн çын хĕрне илтерес çук. Эпĕ сана пымастăп! — Вирук çаврăнса алăк патнелле сикрĕ те хăлăпне ярса тытрĕ. Туртса уçма ĕлкĕреймерĕ — Люшша сиксе пычĕ, алăкĕ çумне тĕрĕнсе тăчĕ.

— Çук, капла май кунтан тухаймастăн, эпĕ хĕрупраç мăшкăлĕ пулма вĕренмен.

— Хăв пурне те мăшкăл кăтартма вĕреннĕ, çапла-и! — хăрушлăхпа куçа-куçăн тĕл пулни калама çук хăватлă вăй пачĕ Вирука. — Асту, эпĕ Натюш мар, эпĕ вăйлă йывăç турачĕ, пирĕн йăхра-тĕпре ыйткалакан та, тарçă та пулман, эпир чухăн пулсан та пуян çын умĕнче пилĕке авса пуç тайман! Пуянсенчен ĕлĕк те хăраса тăман пулсан, халĕ хăратăп-и? Халĕ Совет влаçĕ! Комунсем хĕрарăма арçынпа тан права панă. Вăюпа хăрататăн-и? Вăй çине вăйăм пур. Эсĕ мана ал вăйĕпе хăратсан, эпĕ сана чун вăйĕпе тавăрăп. Эпĕ Натюш мар, эпĕ масар çине кайса выртмастăп, эпĕ сирĕн кил-çурта тĕппи-йĕрĕпе çунтарса яратăп! Вут тĕртетĕп! Ахаль кăна çунтарса яратăп тетĕн-и? Çу-ук! Эпĕ аçу-аннӳне пӳрте питĕрсе лартатăп, вара тин вутне тĕртетĕп!

Вирукăн çилленнипе куçĕсем чăн-чăн ялкăшса çунакан вут пек хĕлхем ывăтма пуçларĕç: сасси ян та ян хăюллă тухать, вăл икĕ чышкине чăмăртаса юнарĕ...

— Чим-ха, чим, — Люшша алăк патĕнчен пăрăнчĕ, каялла сак çине кайса ларчĕ. — Сăпай пул. Эпĕ сана ирĕксĕр сĕтĕрсе каймăп.

Вирук хăвăрт-хăвăрт шухăшлама пуçларĕ. Халĕ акă тухса тарма май пур, анчах Люшша усал шухăш тытсан, унтан вĕçерĕнеймĕн. Сăмахпах калаçса татăлас пулать.

— Çапла кала, — терĕ лăпкăн Вирук та. — Эсĕ мана йĕркипе илесех тесен, ыран каçалапа ман пата евчĕ яр. Аннепе калаçтăр.

— Мĕне кирлĕ аннӳ шухăшĕ. Эсĕ епле шутлатăн?

— Халлĕхе нимех те шутламастăп. Ыран паллă пулать. Халĕ каям-ха! — терĕ те Вирук сăлăпа туртса кăларса алăка уçрĕ.

Тĕлĕнсе кайнă Люшша ăна чармарĕ. Люшша киле таврăнчĕ.

— Килĕшмерĕ Вирук, — каларĕ вăл, ашшĕне унта кайма хушнишĕн кӳреннĕ пек куç айĕн пăхса.

— Тĕлĕнмелле самана пуçланчĕ, — мăкăртатрĕ Варлам. — Пуян çын ачине хĕр тиркет! Эсĕ, Люшша, сумлăрах тăхăн та амăшĕ патне кай.

Люшша кăвăк тĕрĕллĕ кĕпе çинчен сарă жилетка, пĕрмечеллĕ çутă атă, хăмăр плис шăлавар тăхăнчĕ, сăмсине таса марлĕ çыхрĕ те çĕнĕ аттисемпе чăкăртаттарса урам тăрăх Чинуксен урамнелле уттарчĕ. Ун телейне Чинук килĕнче пĕчченех пулнă.

— Килех, — терĕ Чинук, ку каччă мĕн сăлтавпа килессине пĕлнĕ пирки пĕрре те тĕлĕнмесĕр. — Иртсе лар. Мĕскер эсĕ ытла капăр, мункун автанĕ пек. Сăлтавĕ мĕн-ши? — ним пĕлмен пек пулса ыйтрĕ Чинук.

— Так ахальтен вăхăта ирттерес мар, эпĕ мĕн сăлтавпа килнине эсĕ пĕлетĕнех, Вирук каларĕ пулĕ...

— Хĕрупраç тем те супĕлтетĕ вăл, ăна ăçтан ĕненес.

— Суйса-сӳпĕлтетсе мар, Чинук аппа, эпĕ сан хĕрне юрататăп, çавăнпа качча илес тетĕп, атте те манпа килĕшрĕ.

— Эсĕ юратни юрĕ-ха вăл, пулма та пултарать, анчах аçу епле килĕшрĕ? Вăл, чухăн çынна çын вырăнне шутламанскер, епле хăй килне кин туса чухăн çын хĕрне кĕртĕ-ха?

— Эх, Чинук аппа, эпир аттепе ялан Стануксен йăхне хисепленĕ, эпĕ сирĕн Лисука та питĕ илесшĕнччĕ. Мана пымарĕ, Чишмана тухса кайрĕ, хăй те ырă курмарĕ, — терĕ Люшша, чăнласах юратнă пек хурлăхлăрах сасăпа.

— И, Люшша, Лисук туйне пырса камитленине астăватăп-çке. Лисук пирки ан калаç, Лисук питĕ телейлĕ. Хĕрлĕ Çарта паттăрла çӳрет.

— Ну, чипер çӳретĕр, эппин... Чинук аппа, Вирук пирки мĕн тейĕн? Эпĕ авлансанах мана атте уйăрса кăларать, малти пӳрте пĕтĕмпех парать.

Чинук пурне те ăнланса илчĕ, çилленнипе хăлха таран хĕрелсе кайрĕ.

— Итле, калам сана, ял куштанĕ, — терĕ вăл çирĕппĕн. — Хăтана эсĕ йăнăш çулпа килтĕн, урăх ан йăнăш. Вирука эпĕ сана нихçан та парас çук. Халех тесен — халĕ ун пирки сăмах та пулма пултараймасть — Вирук çамрăк ача çеç-ха. Вăл халĕ ĕçре хытса çитмен. Эсир килте ăна чечек вырăнне усрама илменнине эпĕ аван пĕлетĕп. Тарçă вырăнне тӳсеймест халĕ Вирук, вун çичче çеç кайнă.

— Пирĕн, Чинук аппа, халĕ ĕçĕ те çук, пире тарçă кирлĕ мар, — терĕ Люшша.

— Пуплесе çитет, Люшша. Ялта хĕр нумай. Ман Вирук вĕренме каять. Кивĕ тĕнчере эпир куçсăр çынсем пек сире пăхăнса пурăннă. Совет влаçĕ пире ирĕклĕх çулĕ уçса пачĕ, калĕ эсир пирĕншĕн ним те мар, хăвăн пурçăн-сукна тум-тирупа ан мухтанса лар. Каях. Килнĕ çыннăн кайни килĕшет, — татса каларĕ Чинук.

Люшша тĕлĕннипе хыпăнса кайрĕ. Сăмах чĕнме чĕлхи те типсе ларчĕ, сăмахĕ те тупăнмарĕ. Ĕлĕк пулсан-и? Революциччен унпа хĕрарăм çапла калаçсан-и? Мĕн туса пăрахмĕччĕ Люшша çав хăюллă хĕрарăма, шухăшлама та хăрушă! Анчах халĕ Люшша аллисене ирĕк пама мар, çăварне те уçмарĕ, çаплах ним чĕнмесĕр пӳртрен тухса урампа çӳлелле утрĕ. Ун усал хура ăшчиккинче епле кăна тăвăл çĕкленмерĕ пулĕ, епле кăна усал шухăш пĕрин хыççăн тепри çуралмарĕ пулĕ, тем тума та пултарĕччĕ Люшша, анчах Паççисен тĕлне çитерехпе юрă илтĕнсе кайрĕ, Люшша шухăшне тапах чарчĕ.

 

Эх, шурă пулать-çке

Хура тулăн чечекĕ.

Эх, кĕске пулать-çке

Çамрăк хĕрĕн ĕмĕрĕ, —

 

тесе хурлăхлă юрлаççĕ алкумĕнче Паççипе ун уйрăлайми Варкки юлташĕ.

— Çураçнă хĕр юррине юрлаççĕ, парне валли тĕрĕ тĕрлесе лараççĕ пулĕ, Хĕр-Ваçка чăнах та Паççине çураçнă пуль, яла ахальтен сăмах сарăлман, ачисене килеилсе пынă, тет, Ваçка. Эх, ахальтак! Совет пуçлăхĕн кăмăлне татма кĕрсе çураçам-ха хам çав Паççине! — Сасартăк шухăшларĕ те Люшша, Паççисен вĕрлĕк хапхине уçса, килкартине кĕчĕ.

Алкум вĕçĕнче, çаврака каска çинче, Паççи ларать, вăл кӳнчĕклĕ çĕнĕ катан пир кĕпе тăхăннă, арки вĕçĕ шăтăклаллă, шăтăкли тăрне виçĕ рет виçĕ тĕрлĕ ансăр хăю тытнă; çанă вĕçĕсене те шăтăкла тытнă, пуçне тухъя тăхăннă, урине — çĕнĕ çăпата. Ун хыçĕнче алăк пуканĕ çинче Варкки ларать. Иккĕшĕ те тĕрĕ тĕрлеççĕ, çын кĕнине курсан юрлама чарăнчĕç.

— Вăй патăр! — терĕ Люшша.

— Килех, ырă сунса килтĕн пулсан, — терĕ Паççи.

— Ырă сунса килтĕм, Паççи. Тӳрех калам: сана çураçма килтĕм.

— Икĕ хĕрĕ те тĕрĕ тĕрлеме тапах чарăнчĕç, Люшша çине чăр! пăхрĕç.

— Кам валли? — ыйтрĕ тĕлĕнсе кайнă Паççи.

— Никам валли те мар, хам авланатăп.

Люшша Паççи ури çумне, алкум картлашки çине, пырса ларчĕ, Паççи тĕрлекан питшăллине тытса пăхрĕ.

— Соклаç ту, Паççи. Паянах мăшăрланăпăр, ыран малти пӳрте уйăрăлса тухатпăр, улпут майри пек пурăнăн.

— Халĕ улпут майри пулса пурăнма савăнăç çук. Эсир аçупа чее хăтланасшăн пулĕ, малти пӳрте халăх тытса илесрен хăратăр пулĕ, е? — ыйтрĕ хĕр.

— Мĕнех вара малти пӳрт? Пирĕн унсăрăн пуçне пурлăх сахал-им? — каппайланса илчĕ Люшша.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн