Электронлă вулавăш

Вулăс кантурлĕ Кушлавăшра кашни эрне кун чылаях пысăк пасар пула-пула иртнĕ.

Ухилькассипе Хураçырма. Кушлавăш сали çывăхĕнчех, Пăтавăш çырмин сылтăм улăхĕнче, тата икĕ касă юнашаррăн ларса тĕвĕленнĕ: пĕрине Ухилькасси, теприне Хураçырмакасси тенĕ. Вулăсри кĕнекесснче тата чиркӳри метрика кĕнекисенче те вĕсене пĕр ятпа Огилино ялĕ тесе çырнă. XIX ĕмĕр варринелле çак икĕ касă пĕтĕçсе пĕр ял пулса тăнă та, ăна Хураçырма (Хора-сирмы) теме пуçланă.

Ухилькассисем Кушлавăш çĕрне Шупашкар çывăхĕнчи Ишек патĕнчен 1710 — 1715 çулсем тĕлнелле килсе ларнă. Ишек патĕнче вĕсен тĕп ялĕсенчен пĕри, Хураçырма тени, халĕ те пур. Анчах та Ухилькасси (Огилино) тени çук. Вăл, тен, урăх ят йышăнса тепĕр ятпа пурăнма пуçланă е çĕнĕ çĕрсене куçса кайса пĕтĕмпех саланнă пулĕ. Ухилькасси тени çĕнĕ çĕре малтан пырса ларнă паллăрах çын ятĕнчен те тухма пултарнă. Каярахпа Хураçырмакасси ытларах ӳссе сарăлнипе Ухилькассине хупласа хунă.

Пысăк Упакасси. Вăрманлă Çавал тăррине чи малтан килсе йышăннă хресченсем, 1700 çул тĕлнеллех е унччен маларах та пулĕ, пуçласа янă ял. Пулас ялĕ малтан пилĕк уйрăм касăран (околодкăсенчен) тăнă. Вĕсем тарăн Вĕлтрен çырми хĕррипе, унăн икĕ еннипе те тĕвĕленсе ларнă.

Асăннă касăсем XIX ĕмĕрте ӳссе пĕр ял пулса тăнă.

Пысăк Упакассине каярахпа тата Кушлавăш улăхĕнче икшер-виçшер кил-çуртпа уйрăммăн пурăннă çемьесем те пырса хутшăнкаланă пулас. Вĕсем таркăн-хурахсем тапăннă вăхăтсенче куçса ларнă. Ун пеккисем çинчен халăхра юлнă халап-юмахсем те каласа параççĕ.

Тĕслĕхе пĕр халап. Кушлавăш улăхĕнче пĕр Хунтеркке ятлă сунарçă хресчен пурăннă. Унăн виçĕ ывăл, икĕ хĕр пулнă. Тулăх пурнăçпа аван пурăннă Хунтеркке. Акмалли çĕрĕ те, çаранлăхĕ те çителĕклĕ пулнă; выльăх-чĕрлĕхне те ĕрчетнĕ вăл. Пĕрре, кĕтмен кунхине, ун патне икĕ палламан çын пырса кĕнĕ. Кил хуçине чĕнсе илнĕ те çапла каланă: «Çитес юн кун сан патна каçхине пирĕн утаман килет. Вăл пĕччен мар, ушкăнпа. Çара алăпа мар, кирлĕ хатĕр-хĕтĕрне. Çав вăхăтра сим-пыл туса ларт; пӳртне те, ампарусене те ан питĕр. Мĕн пур укçу-тенкӳне, пур пек паха пурлăхна йăлтах пĕр ампара пухса хур. Утаман мĕн илес тет — çавна илтĕр, Хирĕç тăрсан — пуçăра çиетĕр. Ачусем те юлмаççĕ», — тенĕ те палламан çынсем тухса кайнă.

Хунтеркке пысăк хуйăха ӳкнĕ. «Мĕн тăвас? Чăн та, хирĕç тăрса çĕнеес çук! Ялтан çынсем чĕнес? Никам та килес çук. Кам-ха кунта пире çăлма килсе хăй пуçне çиес тейĕ?» — шухăшланă вăл.

Аптранă Хунтеркке ывăлĕсене пухса канаш тума ларнă. Нимĕн те шухăшласа тупайман.

Утаман пымалли кун та çитсе тăнă. Нумайччен чĕнмесĕр çӳренĕ Хунтеркке кил-йышне пуçтарнă та каланă:

— Ачасем, халех паха япаласене лавсем çине тийĕр те Упакасси ялне кайăр. Эпĕ киле пĕччен юлатăп. Ик-виç кунсăр каялла килсе ан пăхăр тенĕ.

Арăмĕ те, ачисем те ăна хăварасшăн пулман.

— Пĕтереççĕ-çке сана! Пĕччен хăвармастпăр... Пĕрлех айта, пĕрлех, — тесе тархасланă.

— Тен, пĕтместĕп пулĕ-ха. Мĕнле пулĕ унта, — тенĕ те Хунтеркке, çемйи тархасласа чĕннине те итлемен.

Аслă ывăлĕсем, икĕ ывăлĕ, килтен каясшăн пулман. — Сана пĕччен хăвармастпăр, атте, санпах юлатпăр. Пĕтсен те пĕрлех пĕтĕпĕр, — тенĕ. Хунтеркке килĕшмен, ывăлĕсене те яла ăсатнă. Пĕччен юлнăскер, пӳртне те, ампарĕсене те питĕрсе хунă та вăрă-хурах шайккине кĕтсе илме хатĕрленнĕ.

Хунтеркке, маттур сунарçă, ухăран персе тĕл тивертме ăста çын пулнă. Акă вăл юратнă уххине тата темиçе кача вĕçлĕ ухă йĕппи илнĕ те икĕ вите хушшинчи аслăк тăррине хăпарса кайнă. Унта утă купи ăшне хăвăллатса хăйне лармалăх вырăн тунă. Утă хăвăлне пытансан уххине йĕпписене хăй умне хурса кил картинелле пăхма пĕчĕк шăтăк кăна хăварнă.

Каç пулнă-пулманах вăрă-хурах евчисем, ик-виçĕ çын, кил картине пырса кĕнĕ. Вĕсем алăксене тĕксе пăхнă — уçăлман, кил хуçине кăшкăрнă, чĕннĕ — никам та хирĕç чĕнекен пулман. Кил хушши тавра çаврăнкаланă та тухса кайнă. Нумай та иртмен, кĕçех шăлтăр-шăлтăр урапа сассисем илтĕннĕ. Хапхана яри уçса янă та картишне улт-çичĕ пушă лав кĕрсе тăнă. Кашни лавĕ çинчех икшер вăрă-хурах пулнă.

— Хуçа, тух халех! Çуртна çунтарса яратпăр, — кăшкăрнă кил хушши варрине тăнă утаман унăн-кунăн пăхкаласа. Акă вăл çавăнтах пĕтĕм пӳрт-çурт алăкĕсене ватса уçма хушнă. Тимĕр кистен е чукмар йăтнă хурахсем хăшĕ ампарсем патне, хăшĕ пӳрт патнелле чупнă.

— Хуçа, тух! — кăшкăрнă каллех утаман пекки кил хушши варринчех хурахĕсене хушусем парса тăрса.

Хĕвел аннă пулин те, çуркуннехи каç кил хушшинче кам мĕн туни йăлтах курăннă-ха. Хунтеркке старик утă купи ăшĕнче сывламасăр пек ларса утаман-хурах хăй еннелле çаврăнса тăрасса кĕтнĕ. Акă вăл сарай хуралтисем енне çаврăннă, аслăк çинчи утă купи çинелле тинкерсе пăхнă. Хунтеркке ăна хырăмран тĕллесе селĕм ухă йĕппине пĕрре кăна вирхĕнтернĕ. Утаман тискеррĕн кăшкăрса янă, аллисемпе хырăмне ярса тытнă та сулкăланса çĕре тĕшĕрĕлсе аннă. Кăшкăрнă сасса илтсе юлташĕсем чупса пынă, утаманĕ ӳкнине курсан вĕсем пĕр саманта çухалса кайнă. Хунтеркке тĕлле-тĕллех татах ик-виçĕ хут персе янă, татах икĕ хурахĕ тăсăлса ӳкнĕ.

— Вут перĕр! Хуралтисене çунтарăр! — мекĕрленсе кăшкăрнă вилес пек турткаланакан утаман. Пĕр-икĕ хурахĕ çулу çапса вут тивретме тăнă. Хунтеркке вĕсенчен пĕрине персе амантнă.

— Ан перĕр! Каятпăр! — кăшкăрнă сывă юлнисем.

Сехри хăпнă хурахсем аманнă юлташĕсене лавсем çине тиенĕ те лашисене чăпăрккасемпе çунтарса кил хушшинчен çил-тăвăл пек тухса вĕçнĕ.

Хунтеркке çав каçхине аслăк çинчен те анман-ха, тен, каллех килсе тапăнĕç тесе, сыхă тăнă вăл. Анчах та хурахсем урăх пыман.

Çапах та, вăрăсем каллех тапăнĕç те тавăрĕç, пĕтĕм çемйипех пĕтерсе хурĕç тесе Хунтеркке çакăн хыççăн часах пĕтĕм килĕ-çурчĕпе Упакасси ялне куçса ларнă.

Улăхсенче, çырма çучĕсенче пĕччен е ик-виçшер çемьен сапаланса ларнă килсем каярахпа пурте Хунтеркке пек куçса ларса пысăкрах кассене хутшăннă.

XVIII ĕмĕрĕн варри тĕлнелле Пысăк Упакассинче мĕн пур касĕсене илсен те пĕр аллă çемьерен ытла пулайман-ха; вĕсенче 200 çынна яхăн пурăннă.

Шуркасси. Пысăк Упакассинчен кăнтăр-хĕвелтухăçнелле Кушлавăш шывĕ тăрăх вырнаçса ларнă. Кунта пурăнакансенчен нумайăшĕ Кĕçĕн Кушлавăшран куçса килнĕ çынсем пулнă. Ял ятне вĕсем ку вырăнта чи малтан пурăнма пуçланă Шуркасси çыннисен ячĕпе панă пулмалла. Анчах та ку çыннисем тахăш Шуркассинчен куçса килнĕ те Çавал варринче ларакан Шуркассинчен, те Çĕрпӳ хулинчен кăнтăр-хĕвел тухăçнелле лараканнинчен, — ку паллă мар. XVIII ĕмĕр варринче ку ялта пурĕ те 15 — 20 килтен ытла пулма пултарайман. Малалли çулсенче Шуркасси хăвăрт ӳссе пынă.

Шепекеч. Пысăк Упакассинчен кăнтăр енче ларать. Халăхра юлнă сăмах тăрăх, ку вырăнта чăрăшлă-çăкаллă вăрман пулнă. XVIII ĕмĕрте çăкалăхри уйланкăра пĕр Шепекеç ятлă çыннăн утарĕ пулнă. Шепекеç хăй унтах пурăннă. Унăн ывăлĕсем пулнă та, вĕсем те ашшĕ çумнех кил-çурт çавăрса лартнă. Ку пĕчĕк яла каярахпа ытти çĕртен куçса ларакансем те пулнă. Шепекеч пĕчĕк ял. Унта XIX ĕмĕрĕн вĕçнелле те 20 — 25 килтен ытла пулман. Пуçланни çĕр çул ытла иртнĕ пулин те ялĕ питĕ пĕчĕккĕн çех ӳссе пынă. Унта пурăнакансенчен нумайăшĕ Кĕçĕн Кушлавăш околодки çыннисем пулнă.

Пĕчĕк Упакасси. Ку ял Пысăк Упакассинчен виçĕ çухрăм хĕвел тухăçнелле, Вĕлтрен улăхĕнче, ларать. 1700 çулсем тĕлнеллех пуçланнă. Вĕлтренĕн анат вĕçнелле ларнăран ăна урăхла Анаткас е Анатри Упакасси те теççĕ. Кунта пĕтĕмпе пекех Çавал анат вĕçĕнчен куçса килнĕ Алмантей-Упакасси чăвашĕсем пулнă, вĕсем Пысăк Упакассинчи алмантейсемпе çывăх хурăнташлăн çыхăнса тăнă. Ваттисем каланă тăрăх, çак икĕ Упакассинчи алмантейсемпе имĕлтешсем кунта вырнаçса ларсан та тата темиçе вунă çул хушши хăйсен кивĕ вырăнти тĕп ялĕсене хăнана кайса çӳренĕ. Кивĕ çĕрти ялĕсене кайса çӳреме вĕсен çывăх пулман, имĕлтешсен утмăл çухрăм ытла, алмантейсен çитмĕл-çитмĕл пилĕк çухрăм таран шутланнă.

Пĕчĕк Упакассинче XVIII ĕмĕр варринче те çирĕм-вăтăр çемьерен ытла пулман пулĕ-ха.

XVIII ĕмĕр пуçламăшĕнчех Пĕчĕк Упакасси патне Кушников помещик пырса 360 теçеттин çĕр касса илнĕ. Ял çывăхнех хăйĕн именине туса лартнă. Çакăн хыççăн вăл Упакасси ялне те хăй аллине тытса илме тăрăшнă. Ялти сутникпе пуянсене хăй майлă çавăрса Пĕчĕк Упакассине вăл «Кушниково» текен ят йышăнтарнă. Ку ят Упакасси çумне çыпçăнса кайран та çĕр çул таранах çакăнса тăнă. Вулăсри тата приход чиркĕвĕнчи кĕнекесем çинче Пĕчĕк Упакассине XIX ĕмĕрĕн варрине çитичченех Кушниково ялĕ тесе çырнă. Анчах та чăвашсем патшалăх хресченĕсем шутланнă пирки выçтах Кушников ĕмĕчĕ пурнăçа кĕреймен. Вăл имение Путилов помещике сутса Кушлавăш уйĕнчен тухса кайнă. Чăвашсем хушшинче Кушниковсем татах та ик-виçĕ имени пулнă-ха, вăл çав именисенчен пĕрине кайнă пулмалла.

Ершипуç. Пысăк Упакассинчен икĕ çухрăм çурçĕр-хĕвел анăç еннелле ларакан пысăк ял. Халăх йышĕ тĕлĕшĕпе те, хуçалăхпа культура енчен те çак икĕ ял пĕрехрехех тăраççĕ.

Ершипуç малтан икĕ ялтан тăнă: пĕрине Пармантейкасси, теприне Утьăккасси (Одиково) тенĕ. Вĕсем улăхлă Пăтавăш çырмипе уйрăлса тăнă. Икĕ касси те 1710 — 1720 çулсем тĕлнелле пуçланнă пулмалла.

Халăхри сăмахсем тăрăх Пармантей çыннисем Шупашкар районĕнчи Ишлей çывăхĕнче ларнă Йĕрĕхшывпуçĕ ятлă ялтан куçса пынă пулать¹. Йĕрĕхшыв тесе ĕлĕк Рыкша шывне каланă. Рыкша вăл Ишлей патĕнчен пуçланса тухать.

Ишлей таврашĕнче вирьялларах диалектпа калаçакан чăвашсем пурăнаççĕ. «Шыв» сăмаха вĕсем «шу» теççĕ.

Йĕрĕх шывĕ тенине кĕcкетсе «йăр-шу» тенĕ. XVIII ĕмĕрте пĕтĕм ялсене шута илнĕ чух вырăс чиновниксен ку шыв ятне вырăс чĕлхин фонетикине хуçкаласа «Йырых-ша — Рыкша» тесе çырса хунă, Кунтах Йĕрĕхшупуçĕ ятлă ял та пулнă. Çапла вара Ершипуç тени çав Йĕрĕхшупуç тенинчен куçса килнĕ теççĕ. Ку чăнах иккенне ĕненме пулать. Йăршусем те Карачура ятлă пулса тăнă.

Кӳстӳмĕр. Ершипуçĕнчен çурçĕр-хĕвел анăçнелле, Кĕçĕн Çавал çывăхĕнче ларакан вăтам ял. Ку яла пуçлакансем Кушлавăш çĕрне ершипуçсенчен те каярах, 1720 — 1730 çулсем тĕлнелле куçса килнĕ пулмалла. Мĕншĕн тесен çĕнĕ вырăнта вĕсем хăйăрлă та тăмлă, начар çĕре çех йышăнса илнĕ. Иртнĕ ĕмĕрте Кӳстӳмĕр ял вулăсра Юмансар обществи ячĕпе шутланса тăнă. Каярахпа вăл чылай вăхăт хушши Ершипуç обществинче тăракан ял шутланнă.

Кӳстӳмĕр çыннисем кунта Çĕрпӳ хулинчен хĕвел тухăçнелле ларакан Кĕçтимĕр е Кӳстимĕр текен ялсенчен куçса килнĕ пулмалла. Унта вĕсен Юмансар обществи те пулнă.

Кивĕ Мӳрĕш (Мамалаево). Çĕнĕ Мӳрĕш (Булатово).

Икĕ ялĕ те Кушлавăш уйĕн çурçĕр кĕтессинче, Çавал хĕрринчи хăйăрлă çĕр çинче, пуçа-пуçăн тĕкĕнсе лараççĕ. Ку ялсене пуçлакансем те кунта, кӳстӳмĕрсем пекех, кая юлса килнĕ пулас. Вĕсем валли чипер çĕр юлман, çакна пула мӳрĕшсем Çавал тăвайккинчи хăйăрлă вырăнсене йышăнса илнĕ. Чăн та, мӳрĕшсен ватă аслашшĕсем куçса килнĕ вăхăтра кунта, Çавал улăхĕнче, вăрманлăх, çаранлăх пулма пултарнă. Ун чухне вăл вĕсене çырлахтарнă. Кайран, вăрманне касса пĕтерсен, вĕсен хăйăрлă уй кăна тăрса юлнă.

Чăваш историкĕ В.Димитриев тĕпчесе пĕлнĕ тăрăх, Мӳрĕш ялĕсене пуçлакансем Шупашкар уесĕнчи Çатракассисемпе вĕсен таврашĕнчи ялсенчен куçса пынă çынсем пулнă. Анчах кунта тата çакна та шута илмелле. Çатракассисем çех пулнă пулсан вĕсем хăйсен ялĕсене Мӳрĕш текен ят парас çук. Ку ялсене чи малтан пуçлакансем Çĕрпӳ уесĕнчи Нӳрĕш (Нӳрши) е урăхла Мӳреш ялĕнчен куçса пынă çынсем пулнă пулмалла. Çĕрпӳ районĕнчех ĕлĕк Мамалаевăпа Булатово текен ялсем те пулнă.

Кив Мӳрĕшпе Çĕнĕ Мӳрĕш халь ĕнтĕ ӳссе кайса пĕр ял пулса тăнă. Вĕсенче иккĕшĕнче пĕр шкул. Шкулне ĕлĕк «Нюшкассинская школа» тетчĕç.

Кунта нимĕн иккĕленмелли те çук: çак икĕ Мӳрĕше пуçласа яракансем Çĕрпӳ çывăхĕнчи Мамалайпа Булатово ялĕсенчен куçса килнĕ çынсем пулнă.

Кушлавăш уйĕнче тата икĕ вырăс ялĕ пур: пĕри Кольцовка, тепри Зеленовка (Амачкино). Кусем иккĕш те помещик аллинче тăнă ялсем пулнă.

IV. Кольцов, Амачкино тата ыттисем те

Сĕве хули дворянинĕ Петр Кольцов 1745 — 1750 çулсенче чăвашсенчен тытса илнĕ çĕр çинче Кольцовка ялне туса лартнă. Крепостной хресченĕсене вăл тĕрлĕ çĕртен пуçтарнă: унта Рязань, Калуга, Кострома кĕпĕрнисенчен кӳрсе килнĕ хресченсем тата Хусанпа Сĕверен илсе пынă таркăн хресченсем пулнă.

Кольцов Кушлавăш чăвашĕсем вăрман кăкласа тасатнă çĕре, Пăтавăшпа Вĕлтрен çырмисем пĕтĕçсе улăхланнă вырăнти хура тăпраллă çĕре касса илме тăнă. Паллах, ку лайăх çĕре Кушлавăш чăвашĕсем помещике парасшăн пулман. Чăвашсен Наукăпа тĕнчев институтĕнче усранакан пĕр документра каланă тăрăх, 1749 çулта П. Кольцов Кушлавăш уйне çĕр касса илме килсен таврари ялсенчен 200 çынна яхăн пуçтарăнса тухнă. Вĕсем ухă, сенĕк, чукмар, вĕçне çава лартнă шалча йăтнăскерсем, Кольцовпа унăн мишавайне малтанхи хутĕнче хуса янă пулнă. Иккĕмĕш хутĕнче помещик салтак ушкăнĕпе килсе кĕнĕ те вăйпа хăратсах кушлавăшсенне 600 теçеттин ытла касса илнĕ. Ку çĕр çинче виçшер-тăватшар килшерĕн ларнă чăваш кассисем пулнах ĕнтĕ. Помещик вĕсене хуса янă. Хăваланă çынсем çывăхри ялсене куçса ларнă. Хăратайман помещике чăвашсем тархаслама пăхнă. «Итле-ха, улпут: ку çĕр пирĕн-çке-ха вăл. Мĕнле тивĕç пур сан ăна илме?» — тенĕ. Улпут вĕсенчен укçа ыйтнă. Чăвашсем 100 тенкĕ пухса пама пулнă. Анчах та пухса парайнă-ши, парайман-и — ку паллă мар. Касса илнĕ çĕре Кольцов каялла паман, унта вăл крепостной хресченĕсем валли ял туса ларттарнă та, ялне хăйĕн ятне панă. Кушлавăш чăвашĕсем çаплах та лăпланман-ха, вĕсем хăйсен çĕрне каялла шыраса Сĕве хулинчи воевода патне шалăп çырса панă. Воеводисем хăйсем те дворянсем пулнă-çке-ха. Дворян-воевода Кушлавăш чăвашĕсен шалăпне йышăнман, ĕçе вăл Кольцов майлах татса панă.

Кольцов помещик Кушлавăш уйĕнчи именине хĕрĕх çула яхăн тытса тăнă. Унтах вăл пĕчĕк эрех савăчĕ тутарнă. Савăчĕ çулсерен пин витре эрех юхтарнă. Ку эрехпе помещик чылай тупăш илнĕ.

Пуйса çитнĕ Кольцовăн ватлăхĕнче ялта пурăнас килмен пулас. Вотчининĕ пĕтĕм крепостной хресченĕсемпе пĕрлех вăл Анорин ятлă помещике сутса янă. Аноринĕ вара темиçе çултан именине Соловова сутнă. Солововĕ кунта нумаях тăман, хăй черечĕпе Кольцов-кăна вăл Ушаков ятлă улпута сутнă. Çапла вара кольцовкăсен 1750 çултан пуçласа хресченсене ирĕке кăлариччен (1861 çулччен) тăватă улпут улшăннă. Ушаковĕ — хресченсене улпут аллинчен хăтарнă хыççăн та Кольцовкăра нумай вăхăт хушши пурăннă.

Кольцовкăри ватă çынсем каланă тăрăх, вĕсен улпучĕсенчен чи хаярри, çынна хĕрхенменни Анорин пулнă. Вăл, патша çарĕнчен генерал-аншеф пулса отставкăна тухнăскер, çынсене хăйĕн йыттисенчен те кая шутланă; хресченсене йывăр ĕçсемпе çĕмĕрнĕ, кăшт-кашт айăпшăнах хĕнеттерсе пĕтернĕ.

Кольцовка улпучĕсем чăвашсене курайман. Хăйсен выльăх-чĕрлĕх кĕтĕвĕсене юриех чăвашсен тырă пуссисем çине кĕртсе ярса таптаттарнă; хăйсен хресченĕсене чăвашсенчен мăшкăллама, кулма хĕтĕртнĕ, Кольцовка ялĕ витĕр Ачча пасарне каякан чăвашсене тыта-тыта хĕнеттернĕ, вĕсенчен пыл, сăра, укçа, тĕрлĕрен «кучченеç» тăпăлтарса илме вĕрентнĕ. Креностной вырăс хресченĕпе чăвашсем тусланма пăхнине вĕсем тӳсме те пултарайман.