Электронлă вулавăш

I

Кĕрхи каç шăпах. Тăхлан пĕлĕтсене хуса килнĕ çил те таçта вăрмана кайса тĕршĕннĕ, йывăç çулçисем çинчи çумăр пĕрчисем те çĕре тăкăнса пĕтнĕ.

Пӳрт чӳречисенчен урама ӳкекен электричество çутисем, çывăрма кайнă пек, пĕрин хыççăн тепри çухалаççĕ. Çур çĕр çитнĕ тĕле пĕр уй хĕрринчи çуртра çеç вĕсем сӳнмерĕç. Урамалла тухакан тăватă чӳречери çӳхе катан пир каркăç витĕр çаплипех шевлесем тăкăнчĕç, пахчара ларакан чие йывăççисене ӳкерчĕк çинчи пек кăларса тăратрĕç.

Çав териех ал ĕçĕпе ларакансем пурăнаççĕ-ши ку килте? Тен, ачи-пăчи чирленĕ пуль? Пĕр-пĕр пепке вĕриленсе выртать-тĕр. Тутисем çунса кайса кушăрканă пуль. Тен, кил хуçи, тен, кил хуçи арăмĕ чирлĕ?

Таçта ял варринче автан авăтса ячĕ. Ăна ыттисем те ярса илчĕç, юлашкинчен уй хĕрринчи çуртăн ăшă витинчи хĕрлĕ çĕлĕклĕ кайăк та, çуначĕсене сехет чанне çапнă пек шартлаттарса, вăхăт çинчен пĕлтерчĕ: «Ç-у-рр-çĕррр çи-трр-е-ĕ».

Кĕрхи каç каллех шап пулса тăчĕ. Ăнсăртран вăраннă пĕр авăк çилпе çулçăсем пăшăлтатса илчĕç те шăпланчĕç.

Çак вăхăтра урамра çын утни илтĕнчĕ. Ури айĕнче пылчăк лăчăртатать. Хăй вăл сăмса витĕр темĕн мăкăртатать. Пахчасем умне чавнă канав хĕррипе утнă чух шуса ӳкрĕ, усал сăмахпа вăрçса илчĕ, унтан, лапрапа вараланнă аллисене карта çумне шăлса тасатсан, халь те çутă сӳнмен килĕн картишне кĕрсе çухалчĕ. Кĕçех вăл алăка шаккарĕ:

— Уç, лапа! — сăмса витĕртерех кăшкăрчĕ вăл. — Çывратăн сысналла!

Алăк сасси илтĕнчĕ. Ӳсĕр çын хăй шăртне шăнараймарĕ пулас:

— Ых, лапа, çур сехет танлаттаратăп.

— Сана, путсĕре, тухса та уçмалла марччĕ. Питне кĕççе çĕлесчĕ! — янăрарĕ хăвăрт калаçакан хĕрарăм сасси.

— Çĕлесе лартасчĕ сан шĕкĕ çимен чĕлхӳне, Лапа.

Çенĕк алăкĕ хупăнчĕ. Шавлакан сассисем те пӳртелле кĕрсе çухалчĕç.

Каллех кĕрхи каç шăпах.

Анчах вунă минут та иртмерĕ, пӳртре кĕмсĕртетни, хĕрарăм çухăрни илтĕнчĕ. Каллех алăксем шалтлатрĕç те, хĕрарăм урама чупса тухрĕ.

Çав самантрах умлă-хыçлă икĕ хутчен пăшал сасси хаплатрĕ, унăн кĕлте пек сиксе тухнă çулăмĕнче хуралтăсем пĕр вăхăт çуталса кайрĕç. Хĕрарăм хапха юпи патне хутланса ларчĕ.

— Лапа! Сволочь!.. Сана пур пĕрех вĕлеретĕп. Парам сана Тимук арăмĕ! Йытă пек персе пăрахам!.. — янăрарĕ сăмса витĕр тухакан сас.

Урама тухса тăнă хĕрарăм сăмах та чĕнмерĕ. Каллех çенĕк алăкĕ хупăнчĕ, пăртак тăрсан пӳртри çутă та сӳнчĕ.

Пăтранчăк тӳперен çумăр пĕрчисем тăкăна пуçларĕç, ăнсăртран сиксе тухнă çилпе йăмра турачĕсем темĕн канашларĕç…

Çил те иртрĕ, тӳпе те урăх макăрмарĕ. Каçхи урам каллех шăпланчĕ…

Хĕрарăм кĕрхи сивĕпе чĕтремене ерчĕ, аллисене кăкăр çине хĕреслесе тытрĕ. Унтан хапха алăкне чĕриклетесрен йăтса уçса картишне кĕчĕ. Çатракан шаршанĕ çинчен пĕр юман патак илсе çенĕк алăкне çаклатса питĕрчĕ, вара хăрамасăрах кил хушшинчи мунча енне утрĕ. Мунчана кĕрсен, хыпашлакаласа икĕ кивĕ милĕк тупрĕ, вĕсене лапка çине илсе хăпарчĕ те пуçĕ айне хурса тăсăлса выртрĕ.

Çĕрĕпех çывăраймарĕ вăл…

…Пӳрте пĕччен тăрса юлнă арçын çеç, нимĕн пулман пекех стена çумне пăшалне çаксан, сарса хунă тӳшек çине хывăнмасăрах выртса харлаттара пуçларĕ.

II

Вĕçнĕ ыйхă — вăрмана тарнă кашкăрпа пĕрех. Вара пуç вĕлле пек пулса каять. Шухăшĕсем — пыл хурчĕсем… Вĕçеççĕ те тухаççĕ, вĕçеççĕ те кĕреççĕ.

…Акă Елюк çамрăк хĕрача… Вун çиччĕри хĕрача. Иртнĕ çулта кăна çичĕ çул вĕренмелли шкултан вĕренсе тухнăскер, урăх ниçта та каймарĕ. Çывăхра ун чух шкулĕ те çукчĕ. Арçын ачасем çеç хăшĕ Канаша, хăшĕ Çĕрпĕве, теприсем тата Шупашкара та тухса кайрĕç. Тен, вăл та каятчĕ пулĕ, пĕччен, пĕр тантăш хĕрсĕр, темĕн парсан та, ялтан тапранас килмерĕ.

Ăçта ĕçе хушать бригадир, çавăнта кайма тапратрĕ. Çĕрне-кунне пĕлмесĕр ĕçлерĕ Елюк. Тепĕр çултанах ăна колхоз пухăвĕсенче, те ырă ятпа асăна пуçларĕç, президиума суйлатчĕç.

Ун чухне çур аки вĕçленнĕ ятпа колхозра пуху пулса иртнĕччĕ. Паянхи кун та ларакан колхоз клубĕн сцени çине пĕр çирĕм çынтан тăракан президиум хăпарнăччĕ.

Колхоз председателĕн доклачĕ хыççăн чылайăшĕсем тухса калаçрĕç, унтан мала тухнă колхозниксене парнесем пачĕç. Елюк хăй ятне илтсен хăмач пек хĕрелсе кайрĕ, хыçалти ретрен тухса пĕр виçĕ утăм турĕ те председатель патне пырса тăчĕ. Алла çирĕппĕн чăмăртани çеç унăн асне кĕрсе юлчĕ, пĕтĕм зал ал çупни ăна намăслантарма шавланăнах туйăнчĕ.

Кĕçех унпа юнашар ларакан Михалан ячĕ те тухрĕ. Елюк çумĕнчен кĕрнеклĕ, хура куçлă каччă çĕкленчĕ те аттисемпе таплаттарса трибуна патне пычĕ. Вăл Совет Çарĕнчен таврăнни те çулталăк çеç-ха. Уявсене çавăнпа пулас, яланах симĕс гимнастеркăпа галифе тата çар карттусĕ тăхăнса тухать. Ăна тĕрленĕ чăваш кĕпи парнелерĕç. Михала Елюк пек вăтанса тăмарĕ. Колхоз председателĕ аллинчи парнене илсенех трибуна умне çывхарчĕ, ал çупакан халăха темĕнле паллă парса лăплантарчĕ те:

— Атьсемĕр, кунта нумай калаçса тăмалли çук. Лайăх ĕçленĕ, малалла татах та лайăх ĕçлеме сăмах паратăп.

Татах зал ал çупнипе кĕрлерĕ.

Пухуран Елюкпа Михала, темĕнле-çке, пĕрлех тухрĕç, пĕрлех килелле çул тытрĕç.

Çук, пĕлмерĕ, сисмерĕ ун чухне хĕрача сцена çинчех хăйне каччă сăнанине, курмарĕ çĕмĕрт куçĕсем çуннине.

Елюксен тĕлне те çитрĕç. Чарăнса тăчĕç. Хапха çумне тăрса пĕр хушă çынсем хăпарнине сăнарĕç.

— Атя вăййа, атьсемри… тойăç, Елюк… мĕн халех карчăк пек çывăрмалла.

Темшĕн хирĕç калама чĕлхе çаврăнмарĕ. Елюк картишне кĕчĕ те, ашшĕсене вăратас мар тесе, парне аттине лаççа лартса хăварчĕ, хăй каллех урама тухрĕ.

Малалла утрĕç пулин те, сăмах çийĕнчех тупăнмарĕ. Кĕçех Михаласен тĕлне те çитрĕç, чарăнчĕç…

— Атьсемри… эс, Елюк, тăхта-ха, эп купăс илсе тухам. Мĕншĕн каялла утмарĕ вăл каччă кĕрсе çухалсассăнах, мĕншĕн кĕтрĕ ăна?

Униче хĕрне çитерехпе каччă купăсне тăсса ячĕ. Пассем савăнăçпа сывларĕç, Михала хуллен çеç юрла пуçларĕ:

— Пахчи-пахчи, палан пахчи,

Палан çисе ӳсрĕмĕр…

Кĕвĕ Çавал хĕрринелле ыткăнчĕ. Симĕсленекен калчасем хушшипе выртакан çулпа вĕсем иккĕнех пычĕç. Михала çаплах çемĕ май юрра тăсрĕ:

— Палан çисе ӳсрĕмĕр,

Çампа паллă пултăмăр…

Елюк юрлама хăяймарĕ. Çитменнине, вăл ку юррăн сăмăххисене те пĕлмерĕ. Михала ав вăтанмасть… Вăл клубра спетакльсенче те вылять, ялти учительницăсемпе вальс тата тĕрлĕ краковяк ташшисене те ташлама пултарать.

Улăха та анчĕç. Çавал хĕррине те çитсе курчĕç…

Уйăх çутинче шыв ытла та илемлĕн кĕмĕлленсе выртать. Хуллен кăна шăнкăртатать. Хăвасем хушшинче шăпчăк юрлать…

Каччă купăсне лартрĕ те, çири çӳхе пиншакне хывса, Елюк хул пуççи çине уртса ячĕ.

— Шăнса пăсăлăн тата…

Шуçăм çути киле пуçласан тин вĕсем ялалла утрĕç. Вăл каçхине качча ăна чуп тумарĕ, хапха тĕлне çитсен çеç алла хыттăн чăмăртаса илчĕ.

Малашне вĕсем каçсеренех тĕл пулма тытăнчĕç. Кĕркунне Михала хăтана пычĕ, Октябрь уявĕнче Елюк качча кайрĕ. Унăн асне ĕмĕрлĕхех Михалан сăнĕ кĕрсе юлчĕ. Вăл тĕрленĕ шурă катан пир кĕпе тăхăннă, выртман çӳçне çу сĕрсех каялла тураса якатнă. Кĕрекере лараканскер, туй ачисем витлесе юрланине итлесе, мăкăнь чечекĕ пек хĕреле-хĕреле каять.

Çулталăкран ача та çуралчĕ, ăна Васили ятлă хучĕç. Кĕркунне вĕсем Михала ашшĕсем патĕнчен çĕнĕ пысăк пӳрте уйрăлса тухрĕç. Елюк ашшĕ ĕне илсе пачĕ. Çулталăкран тата тепĕр ача çуралчĕ. Вăл та арçын ачах пулчĕ: ăна Гриша тесе ят пачĕç.

Вăрçă пуçланнă чухне Гриша икĕ эрнери ачаччĕ. Тата икĕ кунтан ашшĕ çара кайрĕ, Елюк пĕр-пĕчченех икĕ пĕчĕк ачапа тăрса юлчĕ.

Йывăр пулсан та, сайра юлнă вăл ĕçрен.

Ваçукне çавăтатчĕ, Гришине йăтатчĕ те тырă вырма каятчĕ. Пĕр вĕçĕмсĕр çунтаракан хĕвелпе икĕ ачин те пичĕсем хĕп-хĕрлĕ çунса кайнăччĕ.

Çывăхри ĕçе кайнă чух иккĕшне те киле, ятарласа урлавланă йывăç кравать ăшне ярса хăваратчĕ.

Пĕррехинче иккĕшĕ те унтан тухса ӳкнĕччĕ, иккĕшĕ те пӳрт çурăлса каймалла кăшкăрса йĕретчĕç. Тăватă çулхи Ваçук анчах утма вĕренне Гришăна кăмрăк çитерсе тути-çăварĕсене мăрье ăшне чиксе кăларнă пек туса пĕтернĕччĕ…

Юрать, амăшĕ пыра-пыра пăхкалатчĕ.

Тепĕр çулла Елюк малтанхи хут жнейкăпа тырă вырма кайрĕ. Малтанах унпа Палюк мучи ĕçлерĕ, хăнăхтарчĕ, кайран вăл пĕччен вырма тытăнчĕ. Ун чухне ĕçлеме çын çитместчĕ.

Кунĕ-кунĕпе ĕçлесен те бригадир каçхине авăн çапма хăвалать, тепĕр кунне каллех тырă вырмалла, каçхине каллех — аван çапма. Икĕ талăк çывăрманнипе ларса пынă чухнех тăрăнса ансан, унăн урисене жнейка тăрмаласа пĕтернĕччĕ… Юрать тухтăрсем вилесрен çăлса хăварчĕç, анчах сылтăм ури уксахах пулса юлчĕ…

Темĕнле хĕн-хурлă пулин те, вăрçă çулĕсем иртсе кайрĕç… Ваçук та шкула вĕренме кайрĕ, Гриши те тăна кĕре пуçларĕ. Кĕçех ашшĕ те вăрçăран таврăнчĕ.

Вăл малтанах ял Совет председателĕнче ĕçлерĕ, кайран ăна колхоз председательне суйларĕç. Кунта Михала колхозсем пĕрлештерсе пысăклатиччен çеç пурăнчĕ, председатель пулма райĕçтăвком председателĕн заместителĕ пулнă Семен Петрович Акимова суйларĕç. Çӳлтен те çӳле хăпарса пынă Михала çавăн чухне кӳренмеллипех кӳренчĕ, хăйне бригадир ĕçне хушсан та тытмарĕ, пуç çаптарчĕ, тархаслаттарчĕ.

Акă ĕнтĕ вăл халь тăхăр çул бригадирта ĕçлет. Çук, малтанах вĕсен пĕр харкашу та пулман… Йĕркеллех пурăннă. Тен, хăш-пĕр вăрçакан çемьесем вĕсем çине пăхса ăмсаннă та пуль…

Хăçан пуçланса кайрĕ вăл, мĕнле кун, мĕнле сехетре — халь ăна татсах та калаймăн… Колхоз председателĕнче ĕçленĕ чухне хăнана чĕнсессĕн те пĕр-икĕ стакан ĕçетчĕ те хăвăртрах киле васкатчĕ.

— Ыран ирех ĕçе каймалла, атьсемри…

Елюка та ун чухне пĕрре те «лапа» тесе чĕнмен, кӳрентермен те… Тӳсĕмлĕх çиппи те татăлать тенĕрен, колхоз председаталĕнчен тухсан татăлчĕ пулĕ-ши вăл? Михала патне тăтăшах çавăн пек «кӳрентернĕ», ĕлĕк ĕçре пулнă çынсем пухăна пуçларĕç: тип кашăк тутана çурать тенĕ пек, вĕсем тăтăшах «çуттине» чиксе пычĕç, кил хуçи те парăмра юлмарĕ, тахçан вăрçăчченех пушăтран çыхнă кӳшеле йăтса, Ваçук час-часах лавккана кая-кая килчĕ.

Хăнасем салансан, Михала пăтраннă куçĕсемпе, йывăрланнă куç хупаххисене аран-аран уçса, шухăша кайнă çын пек пĕр çĕре пăхатчĕ. Шелччĕ ăна. Сасартăк вăл ура çине тăрса сĕтеле аллипе çапатчĕ, шăл витĕр пăшăлти хаяр сасси пурне те илтĕнмелле янăрататчĕ:

— Мĕншĕн, атьсемри? Мĕншĕн кăларчĕç мана? Тăрăшнăшăн-и?

Куçĕсенче куççулĕ кӳлленетчĕ, таппи вăйланнипе умĕ татăлатчĕ.

Мĕнле хĕрхенес килетчĕ Елюкăн ăна. Çавăн пек вăйлă та пултаруллă этем те кулянма пултарни ăна хăйне те çамантлăха вăйсăрлататчĕ, вăл упăшки çумне пырса ларатчĕ.

— Пăрах кулянма. Эс хутла сахал вĕреннĕ, вăт кăларчĕç. Ку председатель ахалли мар, района ертсе пынă.

Ăна хĕрхеннипех-и, тен, Елюк час-часах Михала валли ятарласах сăра çакатчĕ, хушăран эрех те илсе хуратчĕ. Упăшкине унăн мĕнле те пулсан пулăшас килетчĕ, унăн йывăр хуйхине мĕнле те пулин сирес килетчĕ.

Вăрă та вăрлама йĕпрен тытăнать тенĕ пек, тен, çавăн чух Михала ăшĕнче эрех хурчĕ вăранчĕ пуль? Çум курăкне аталанма нӳрĕк те, çутă та нумай кирлĕ мар, усал йăлана хăнăхма та йывăр мар. Усалли ырринчен çăмăлрах каскăнрах…

Темшĕн-çке çакăн пек йывăр самантсенче телейлĕ вăхăтсем аса килеççĕ…

Акă бригада пухăвĕ… Нумай çынсем тархасласа ыйтнă хыççăн клубăн пĕр кĕтессинче ларакан Михала ура çине тăрать.

Нихçан та выртма пĕлмен çӳçĕ çамки çине шуса аннă, хура куçĕсем урайĕнче темскер курнăн халăх çине те çĕкленеймеççĕ. Уншăнах икĕ хутчен пуху пухни хăйĕншĕн те лайăх мар пулас.

Акă вăл халăх умне тухать, ун чухне ĕçкĕсемпе çĕтмен сасси уççăн янăрать.

— Эпĕ мĕн, атьсемри, колхоза ура çине тăратас тесе сахал мар вăй хутăм, ӳсĕмĕ те пурччĕ… Манран лайăххине тупса лартрĕç те ĕнтĕ, мĕн тăвăн. Эпир хутла сахал вĕреннĕ… Вăл (Семен Петрович çинчен калать ĕнтĕ) учитель пулнă…

— Эсĕ те çавах коммунист, — хавхалантарма тăрăшрĕ тахăшĕ.

— Коммунистăн та сăмса тĕрлĕрен пулать, — такама тĕксе илчĕ Михала. — Эп мĕн… Шанатăр пулсан, атьсемри, ĕçлеме пуçлатăп. Ĕçлес пулсан — ĕçлес… Ята та çĕртес мар..

Хальхинче хура куçĕсем халăх çине тӳррĕн, вăтанмасăр пăхрĕç.

— Бригада пĕчĕк мар… çĕр çирĕм кил, ĕлĕкхи пĕр колхоз… Эсир мана итлесен, эпир çăкăрлă пулăпăр…

Тепĕр кунне çирĕм лав район центрне çул тытрĕ. Малти çуна çинче фуфайкăпа ваткăллă шăлавар çинчен комбинезон тăхăннă Михала ларса пычĕ. Иккĕмĕш лавĕ çинче Елюкчĕ.

Чугун çул станцинче фосфорит çăнăхĕ кăн-кăвак вĕçет: сăмсасем те, пит-куçсем те кăвакрах тăмпа сăрланă пекчĕ, анчах пур пĕр çĕрне-кунне пĕлмесĕр удобрени турттарчĕç бригада çыннисем. Михала яланах халăхпа, хăй те алсене кĕсьене чиксе тăмасть, ĕçлет.

Çавал хĕрринчи шурлăхсем… Торф кăларнă чухне пилĕк таранах лапра ăшне анса кайнă, çур кĕлетки хускалаймиех шăнса хытнă Михалана Елюк киле илсе таврăнать.

Вĕриленсе кайнă бригадир хăй çумне Елюка чăмăртать.

— Лена, пĕлесчĕ сан, мана санпа пурăнма мĕн пек лайăхне… Эс çынсен арăмĕсем пек мар, уйрăмскер… Чăн-чăн бригадир арăмĕ… Кашни кун ĕçре… Никам та тĕксе калаçас çук…

Малтанхи çур аки. Ытти бригадăсем трактор кĕмелĕх çĕр типессе кĕтсе ларнă чухне Михала бригади лаша сеялкисемпех тырăсене акса пĕтерет. Çуллахи шăрăх та аптратаймасть тислĕкпе торф тăкса кăпкалатнă лайăх çĕр çинчи тырăсене.

Михала çине тăнипе правлени ларăвĕнче тыр-пула тухăçлăхне кура бригадăсем тăрăх валеçме пуçлаççĕ. Ытти бригада колхозникĕсем пĕрер килограм илеççĕ пулсан, Михала бригадинче икшер тивет…

Çапла çултан-çулах… Михалана ял çыннисем ал çинче йăтса çӳременни çеç.

Унтан кукуруза. Ытти бригадăсенче ăна икĕ-виçĕ çул хушши туса илеймерĕç пулсан, Михала бригади гектартан пиншер центнер илетчĕ. Тăватă хутчен вăл Мускава ял хуçалăх выставкине кайса килчĕ. Аллинчи ылтăн сехет те, икĕ пĕчĕк ылтăн медаль те, хăй çӳрекен велосипечĕ те çавăнта панăскерсем…

Тем хушăра вăл мăн кăмăлланса кайрĕ. Çын тепĕр чухне пĕр-пĕр çăлтавпа ĕçе тухайман пулсан, выльăх çине кăшкăрнă пек кăшкăра-кăшкăра тăкатчĕ. Унран тăтăшах эрех шăрши кĕрсе çӳретчĕ… Юлашкинчен ак, Тимук арăмĕ…

Елюк куçне уçса пăхрĕ… Мунча чӳречинчен кăвак шуçăм çути килни палăра та пуçланă иккен. Елюк, лапка тарринчен кăштăртатса анса, милĕксене пуçтарса хучĕ, унтан питĕрсе лартнă çенĕк алăкне пырса уçрĕ.

Паян çумăр та иртет пулас, ĕнерхи йывăр пĕлĕтсем вырăнне тӳпере кашта-кашта пек пулнă кăтра пĕлĕтсем тапранмасăр тăраççĕ. Çил таврашĕ те çук.

Урă чухне Михала та хăрушах мар, пăшал йăтса тухас çук. Çапах та вăл пӳрте кĕме хăрарĕ, анчах ăçта каймаллине те пĕлмерĕ. Амăшне те йăлăхтарса çитернĕ ĕнтĕ… Тен… Ун патне каяс мар-ши?

III

Михала тĕлĕк курнипе вăранса кайрĕ. Такам, çӳллĕ те вăйлăскĕр, унăн пĕтĕм кĕлетки çине хăпарса выртса мăйран пăвма тытăнчĕ пек. Вăл кăшкăрма хăтланчĕ, анчах сас та тухмарĕ.

Ăçта-ши эпĕ?

Килтех-мĕн. Акă, ун тĕлĕнчех маччари пĕртен пĕр çăка хăма. Пӳртне тунă чухне чăрăш хăма çитментен хунăччĕ ăна. Унтанпа çирĕм çул та иртрĕ. Малтан вăл ăна улăштарма шутланăччĕ. Халь ав, выртать те выртать. Тепĕр тесен вăл та ун ĕмĕрне чăтмалла-ха…

Пуç пичке кăшăлĕпе кăшăлланă пек хĕсĕнсе ыратать, кĕлетке те хайне пăхăнман пек йывăр. Çăвар та, типсе ларнă…

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн