Электронлă вулавăш

— Касаççĕ, тетĕн?

— Касма пултараççĕ.

— Ăçта?

— Йĕлмекассинчех.

— Йĕлмекассинче çапăçу пулма пултарать-и?

— Пултарать, Шерхулла, питĕ те пултарать.

— Эпĕ мĕн пĕчĕкрен Йĕлмекассинче чăпăркка сĕтĕрсе çӳренĕ. Халĕ ял урамне хĕç çĕклесе тухас-и? Кулса ил-ха ĕнтĕ, Макçи пичче!

— Ма кулас? Хăта ăслă çынччĕ халиччен.

— Апла пулсан, пуçа касса вăркăтиччен пыра тăрантса юлар, — терĕ те Шерхулла тепĕр пӳлĕме тухса кайрĕ.

— Тĕрĕссипе калатăн-и çав, хăта? — именчĕк сасăпа ыйтрĕ Макçи.

— Пулма пултарать, кукка.

— Мана çак ĕçе кӳлнĕ чухне Изотов урăхла каларĕ-çке.

— Мĕн терĕ?

— Хамăр влаçа ялта сыхламалла, терĕ. Урăх ним тума та хушмарĕ.

— Мĕнле сыхлас тетĕн-ха?

— Йĕрке тытса пымалла. Ытлашши алхасса каякан, çапăçса çӳрекен ан пултăр.

— Пуянсем, хура çилĕпе тавăрас тесе, урăм-сурăм пăлхав çĕклесе, хамăр пек çынсене вĕлерме тытăнсан, чăх кашти айне кайса пытанатăн-и е пуянсен умне чĕркуçленсе ларатăн-и?

— Аплах пулĕ-ши вара, хăта?

— Пулĕ.

— Апла эппин, ун çинчен калаçас мар. Манăн та, тем хăрушлăх сиксе тухасса сиснĕ пек, ăш вăркать.

— Ачасем пур-çке...

— Манăн та пур, Макçи кукка, — Улангин Макçи умĕнчен тăчĕ те тепĕр пӳлĕме тухса кайрĕ.

Кăмакара вут çунса пĕтнĕ, кăшт кăна хĕрелсе выртакан кăвар çӳхе кĕлпе витĕннĕ.

— Иркка, çĕрулми пăрахар! — терĕ Макçи, унталла-кунталла пăхкаларĕ, кăмака çине хыпаларĕ, Ирккана тупаймарĕ.

Иркка вĕсем калаçнине итлеме шалти пӳлĕмри кăмака хыçне пытаннă та стена çумĕнче ларнă çĕртех çывăрса кайнă.

 

14

Шерхуллана нумай çул хушши лайăх пĕлекен çынсем те чун енчен ăнланса çитмен: нихçан та хурлăх мĕн иккенне туйма пĕлмен этем вырăнне шутланă. Чăпар куккук пек пурăнать, тенĕ. Çурт лартман, йăва çавăрман тĕнчен кĕтесĕ те çук, тăрри те, пур енче те тикĕс — каç вырт та ир тăр, вара шĕвик шăхăрса çӳре! Анчах Шерхуллан пурнăçĕ, çынсем шухăшланă пек мар, пĕтĕмпе урăхла пынă. Вăл, тăлăха юлнă ача, чылай вăхăт кĕтӳре çӳренĕ хыççăн пикенсех йăва çавăрма тытăннă, чухăн йышра ӳснĕ Руза ятлă хĕре качча илнĕ, арăмĕ сенкер куçлă, тăп-тăп ӳт-пӳллĕ çын пулнă. Куç епле илемлĕ пăхсан та, чуна савăнтарсан та, кĕмĕл укçа ӳкермест. Мăшăрланнă хыççăн вĕсем Нургали ятлă пиччĕшĕ патĕнче пурăннă, тăм пӳртре тăвăр пулнă. Çамрăк мăшăрăн пӳрт мар, юпа лартма та хал çитмен. Вĕсем вара каллех Шерхулла каччă чух пурăннă Йĕлмекассине килсе тухнă, упăшки кĕтӳçе кĕрĕшнĕ, арăмĕ Варлам пуян патĕнче тарçăра ĕçленĕ.

Савăннă, çуркунне çырмари хăвалăхра шăпчăк юрланă, анчах çав çулах кĕркунне инкек килсе çитнĕ, авăн вучахĕ çинче кушак пуçлă тăмана кăшкăрнă. Вăл çулхине Варлам Варак шывĕ хĕрринчи йăмрасене кăкласа кантăр акма çĕр хатĕрленĕ. Шерхулла арăмĕ пĕр турата пырса тăрăннă та куçне шăтарнă, куçĕ юхса тухнă. Вĕсем унччен юнашар ларса «Сандукач» ятлă юрра юрлама юратнă, халĕ ĕнтĕ сандукач-шăпчăк кĕвви мар, леш тăмана сасси икĕ çамрăк чуна пырса тивнĕ.

Вĕсем пĕр килтен тепĕр киле куçса урайĕнче çывăркаласа пурăннă, ача хыççăн ача çуралнă, арăмĕ пек сенкер куçлисем те, упăшки пек çырă куçлисем те пулнă, вилсе пынă, ашшĕ-амăшне савăнтарма пĕри те пурăнман.

Шерхуллан чĕринче пур савăнăçа та асап кăшласа янă, вăл хурлăха пусарас тесе халăх хушшинче хăйне хаваслă тытма тăрăшнă, юптарнă, кăштах сыпкаланă вăхăтра кăна асапне вăрттăн тытса пыракан чаракĕ тайăлса кайнă, ун чух вăл хăйĕн чи юратнă юррине «Кайттăр идĕм, илем йăрак, кайтмасса яна йĕрек» тесе хăй чĕри çунсан та унăн тĕтĕмĕ тухманни çинчен юрланă.

Ытти çынсем пекех, Макçи те Шерхулла хăйĕн хурлăхне хирти пĕччен тунката айне хурса хăварнă та кайран ăçтине пĕтĕмпех манса кайнă тесе шутланă, анчах паян Шерхулла та тарăн шухăша кайни палăрчĕ. Макçипе Шерхулла автансем авăтма пуçличченех Улангинпа калаçса ларчĕç, малта кĕтсе тăракан хăрушлăх, хура юнлă пуянсем алхасса кайсан, чухăнлăхпа мул хушшинчи ĕмĕрхи хирĕçӳ кайăкĕ ялсенче хаяр çунатне карса иртесси вĕсен умĕнчех тăчĕ. Ирхине Шерхулла тăчĕ те шыв вĕретрĕ, пăртак та пулин чей тутине кĕртес тесе, ыраш улăмĕ ячĕ, яланхи пек юптармарĕ:

— Эпĕ ача-пăчасăр çын, — терĕ вал, чей чашăкне пилĕк пӳрни çине лартса, — анчах эпĕ ачасене хĕрхенетĕп. Чăнах та, Уланкă каланă пек пулсан, Йĕлмекассине те вăрçă пырса кĕрсен...

— Паян та пире ĕнерхи пекех ташлатĕ-ши Уланкă хăта? — терĕ те Макçи куç хĕссе илчĕ, Иркка умĕнче сехре хăппи ĕçсем çинчен калаçма кирлĕ маррине пĕлтерчĕ.

— Тӳсĕпĕр ĕнтĕ, — терĕ те Шерхулла сумкине çакса чупкаласа çӳрекен Иркка енне çаврăнчĕ. — Шкулта сахăр памаççĕ пулĕ? Ăçта васкатăн, хĕрккем?

— Эсир, пысăк çынсем, кунĕпе вăйă вылятăр, лашасене чăм тара ӳкеретĕр, пире выляма юрамасть-и?

— Чей те ĕçместĕн-и?

— Ыраш улăм чейне ĕçсе ларма эпĕ лаша-им? Мана сĕлĕ пашалăвĕ çитет.

— Сĕлле те, хĕрккем, ĕлĕк лашасем кăна çиетчĕç.

— Ĕлĕкхи ĕлĕк, хальхи халĕ, — Иркка сĕтел çинчи пашалăва сумккине чикрĕ. — Эсĕ ĕлĕк чăпăрккапа çӳренĕ, халĕ хĕçпе те пăшалпа. Ăнлантăн-и, Шерхулла пичче?

— Ăнлантăм.

— Ăнлан çав, — терĕ те Иркка, çĕр хута типсе тăнă çăпатисене кантăр хуçнă пек шăтăртаттарса, тухса кайрĕ.

Вăл çĕрле Хĕр-Ваçка йыснăшĕ вăрçă Йĕлмекассине те пырса кĕресси çинчен каланине нумай итлеймен, ытла ăшă кăмака хушшинче ларнăскер темле майпа ирхине кăмака çинче вăранса кайнă. Вăл Йĕлмекассинче мĕн те пулин пулса иртессе Хĕр-Ваçка йыснăшĕ каламасăрах пĕлсе тăрать, мĕншĕн тесен Вилюк пиччĕшĕ Николай кăра çилсем пуласси çинчен пĕлтĕрех каланăччĕ. Кăра çилсем, Николай каланă тăрăх, урăм-сурăм хăрушă пулмалла, Варлам пек пуянсене килĕ-çурчĕпех вĕçтерсе каймалла. Варлам çаплах пурăнать. Антун усламçă ялтан яла сутăва çӳрет, Çерккин тăваткал чӳречеллĕ пĕчĕк лавкки уçă, унта хыткукарлăхне пула хăрса кайнă арăмĕ тăрать, килен-çӳрен çынсемпе хаклашса мăкăртатать. Кун пек харамсене ӳпне-питне çавăракан кăра çилсем пулмаллах, Йĕлмекасси çинчен те шăхăрса иртмелле. Иркка, çапла шухăшласа, хăй тĕллĕн калаçса пынă май шкула пырса кĕчĕ, сиккелесе чупса шавлакан ачасем хушшинче пурне те манса кайрĕ. Шăнкăрав памалли вăхăт та тахçанах иртсе кайрĕ, анчах коридорта çаплах кĕр те шав тăрать, ташлаканни ташлать, юрлаканни юрлать. Учитель килсе кĕчĕ, хăй пӳлĕмне те кĕмерĕ, коридор варрине чарăнса:

— Паян пĕр урок та пулмасть! — терĕ.

Сăлтавне ыйтса тăракан пулмарĕ. Нумаях та вăхăт иртмерĕ, шкул тĕпĕр-тĕпĕр шавран пушанса шăпланчĕ. Ирккапа Маня пĕрне-пĕри юр çине пăш та паш пăрахакан арçын ачасем умĕнчен, качака путекĕсем пек ĕрĕхсе, чупса иртсе кайрĕç, тăрринче паян вĕр-çĕнĕ ялав вĕлкĕшсе тăракан халăх çуртне утрĕç.

— Сана пашалу çитерем-и? — терĕ Иркка тусне.

— Çитер!

Чупса ывăннă хыççăн хашкаса, пашалу чăмласа хуллен утнă чухне Иркка ĕнер Хамит мухтавлă тимĕр кăвак лашаран иртсе кайни çинчен каласа парасшăн пулчĕ, анчах чĕлхине Шерхуллан типĕ пашалăвĕ тăлласа пычĕ.

Халăх çуртне пырса кĕрсен, аялта хутра никам та курăнмарĕ, çӳлте нумай сасă пĕр харăс юрлани илтĕнчĕ. Икĕ тус кунти пур пӳлĕме те темиçе хут кĕрсе çӳренĕ, çавăнпа вĕсем итлесе тăмасăрах тин уçнă вышеначальнăй училищĕре вĕренекенсем музыка урокне çӳрекен пӳлĕм умне пырса чарăнчĕç. Иркка çăраççи шăтăкĕнчен пăхма пикенчĕ. Арçын ачасемпе хĕрсем ялаихн пек кулкаласа мар, таçта сиксе ӳкес пек çирĕп кăмăллă тăраççĕ. Александр Андреевич ятлă чылай ватă учитель пуç пӳрнине тимĕр татăкĕпе çапса илет:

— Слушай! — тесе юрлать.

— Слушай! — тесе юрлаççĕ пурте пĕр харăс.

Унта çинçе сасăллисем те, хулăн сасăллисем те пур. Учитель рояль умне пырса ларать, пĕр чĕлĕхне пуссанах, вĕренекенсем юрра пĕр харăс ярса илеççĕ, пуçĕсене çӳле çĕклесе, халех пӳлĕмрен утса тухас пек, паттăр кăмăлпа юрлама пуçлаççĕ.

— Мана та пăхтар-ха, Иркка! — терĕ Маня, ăна хулпуççинчен туртса.

Халиччен вулăсра никам та илтмен юрра вышеначальнăй училищĕри ачасем юрлама вĕреннине пăхса тăми епле кăмăллă пулсан та, хăйĕн ырă тусне вырăн памалла пулчĕ. Тепĕр тапхăр юрласа чарăнсанах, Маня алăк патĕечĕн пăрăнчĕ те Ирккана хăйпе пĕрле сĕтĕрчĕ, шĕвĕр пӳрнипе юнаса пычĕ. Пӳлĕмрен кĕске сарă кĕрĕк тăхăннă Липа Халапсина пĕр-пĕчченех тухрĕ, стена çумне пырса хĕсеннĕ Ирккапа Маня умĕнчен иртнĕ чух:

— Мĕн вăрттăн итлесе тăратăр, шĕшлĕсем? — терĕ, йăл-йăл кулса илсе.

— Юрă, — терĕ Иркка шăппăн.

Халапсина чупнă пекех хăвăрт утрĕ. Унăн хĕрачасемпе юлашки хут ăшшăн калаçасси, вĕсемпе пĕрле кулса илесси килчĕ, анчах вăхăта хаклă пусма тавара пĕр çиппи таранччен виçсе каснă пек пайласа хунă. Германи çамрăк Совет çĕршывне хирĕç вăрçă пуçласа янă пирки пулса иртмелли демонстрацире юрлама икĕ юрă вырăсларан чăвашла куçармалла. Вышеначальнăй училищĕре вĕренекенсем пурте — арçын ачасем те, хĕрсем те, — вулăсра тата ялсенче демонстраци ирттерсенех, фронта тухса каяççĕ.

Халăх тăшман çине тапса сикнĕ чух, пĕр тумлам пек татăлса, айккине ӳкме юрамасть. Пĕр тумлам пулса типиччен, пĕтĕм халăхăн аслă çиллине хутшăнса, тăвăллă çумăр пулса çĕкленес, аслати пулса кĕрлесе, тăшман пуçне çапса çунтарма аçа çапас! Хăйĕн пĕчĕкçĕ кил-йышне пысăк йывăрлăх килсе кĕрсен те, паттăр ашшĕ сăмахне итлесе ӳснĕ Липа Халапсина фронта тухса кайма хатĕрленет. Ашшĕ, Изосим Онисимович, Хăвалăхра тиф пĕр киле кăна мар, ытти килсене те пырса кĕнине палăртсан, ялта лазарет пекки уçнă, ăна пулăшса пыма, сестрана кĕрсе ĕçлеме никам та килĕшмен, касă чир пурин сехрине те хăпартнă, çынсем лазарет умĕнчен пăрăна-пăрăна иртсе кайнă. Пĕр Улангин кăна хыпăнса ӳкнĕ, чирлисем валли апат тупкаланă, вырăнти лавкка хуçине хĕстерсе, сармалли-шăлмалли матери илнĕ, вăй çитнĕ таран пурне те тунă. Ватă врач ăнсăр та халсăр çынсем умĕнчен çĕрĕн-кунĕн кайман, юлашкинчен хăй чирленĕ те урама юр çине персе ӳкнĕ... Унăн унччен те тăнлав тĕлĕнче кăвакарнă çӳçĕ халĕ кăпăкпа витнĕ пек шап-шурă, кӳçĕсем путса кĕрсе кайнă, аллисем хăрăк турат пек пулнă — шăммисене сарă тир çеç тытакан этемре Некрасов сăввисене юратакан, халăх патне туртăнакан хăватлă чун пурăнать.

Липа килне çитсенех, чылаях выçса çитнĕ пулсан та апатланса вăхăт ирттерес темерĕ, кĕрĕк пиншакне йӳле ячĕ, хывса тăмарĕ, шалти пӳлĕмре уткаласа çӳресе: «Смело, товарищи, в ногу» юрра хăй ăшĕнче ĕнĕрлесе куçарма тытăнчĕ, шухăшне пĕтĕмпех сыхласа хăварас тесе, хăш-пĕр вырăнта рифмăсем тупма та тăрăшмарĕ. Тепĕр юррине куçарнă чухне ун умне инçе вăрçă çулĕ килсе тухрĕ, вара паттăрлăхпа хăюлăх хирне туртăнакан çамрăк шухăш вăрçă тĕтĕмĕпе вутне кĕрекен шинеллĕ халăх хушшинче хăйĕн вырăнне шыраса тупма тăрăшрĕ. Липăн пĕтĕм ӳт-пĕвĕ вĕриленсе кайрĕ.

 

Слушай, товарищ,

Война началася.

Бросай свое дело,

В поход собирайся.

 

Çапла ĕнтĕ, ашшĕ портречĕ пăхса тăракан пӳлĕме, хăй куллен шăварса тăнă чечексене, халĕ чӳречерен курăнса ларакан пилешпе хурăнсене, çырма тытăннă та пĕтермен сăвăсемпе калавсене, сана та, çĕр çултан та ватă тирек, йĕпе чухне çумăртан, уяр чухне хĕвелтен хӳтĕлесе пурăннă аслă йывăç, пăрахса хăвармалла, ӳхĕрсе тăракан çил-тăмансем витĕр вăрçă кĕрлевне утмалла.

Куçарнă чух пуçа килнĕ шухăшсем пурте сăвă йĕркисене кĕрсе каясшăн, çак тăвăр пӳлĕмре тăрса юласшăн мар...

 

Смело мы в бой пойдем

За власть Советов...

 

Юрă сăмахĕсем Липăна вăрçă хирне ертсе кĕреççĕ. Сĕтел çитти пек тап-таса юрлă хир. Кунта халĕ нимле хăрушă вай та пулман, нумаях пулмасть хывнă мулкач йĕрĕсем кăна, катан пир çине пăнчăсем хывнă пек курăнса выртаççĕ, шăплăхра нимĕнрен те шикленмесĕр, пăчăрсем юр айĕнче никама курăнми çывăраççĕ. Липа вăрçă хирне кĕнекесенче вуланă пек ӳкерет, хăйĕнчен те хушать. Пирĕннисем тахçанах окопсем чавса вырăп йышăннă, вăрманта тăшман çине сиксе ӳкме хатĕрленеççĕ. Тупăсем, пирĕн енчисем те, тăшман енчисем те, сасартăк ӳхĕрме тытăнаççĕ, снарядсем хаплатса ӳкнĕ вырăнсенче унта та, кунта та юрпа тăпра юписем хăпараççĕ — çак мăкăрланса тăракан карăнтăк витĕр хĕвел çути кĕреймест. Йĕри-тавра каç киле пуçланă пек тĕксĕмленет. Урра! кăшкăрни пур окопсенче те илтĕнсе каять — пĕтĕм халăх вăрман еннелле ыткăнать, ӳксе юлакансем те пур, анчах чĕп-чĕрĕ хӳме шăвать те шăвать.

 

И как один умрем

В борьбе за это!

 

Вăрмана кĕрсе кайнă чухне тăшманăн утлă салтакĕсем хĕçĕсене вылятса тухаççĕ, хăйсем пĕрин хыççăн тепри ӳкеççĕ, урисем йĕнерсенчен вĕçерĕнмен пирки сĕтĕрĕнсе пыраççĕ. Липа чупса пынă чухне ун умне юланут килсе тухрĕ, хĕçĕпе сулчĕ...

— Ача-çке эпĕ, — терĕ хăй ăшĕнче Липа, — халиччен пĕрре те пăшал персе курман, вăрçа кĕрсе те кайрăм.

Вăл икĕ юррине те куçарса пĕтерсе хут çине çырчĕ, тепĕр хут ĕнĕрлесе сăмахĕсене тĕрĕслерĕ те сехет çине пăхрĕ: шкула репетицие пухăнма тата çур сехет юлнă, вăл ашшĕ патне больницăна кĕрсе тухма та ĕлкĕрет.

Хĕллехи сивĕ те таса сывлăшран васкаса кĕрсенех Липăна йодоформа шăрши пăвсах илчĕ. Изосим Онисимович хăй яланах ĕçлекен пĕчĕк пӳлĕмре пĕр-пĕччен выртать, икĕ аллине пуçĕ айне хунă.

— Атте, эпĕ çула май çеç чупса кĕтĕм, — терĕ Липа. — Нимле те вăхăт тупаймастăп.

— Каятăн апла? — терĕ те ашшĕ йывăррăн сывласа илчĕ.

— Пурте каяççĕ-çке.

— Халапсинсем, хĕрĕм, нихçан та халăхран уйрăм пурăнман. Кай та, киле манса ан кай...

— Сана йывăр. Тен, каймасан?.. — Липа хăйне çирĕп тытас терĕ, анчах пырĕ пăвăнса килчĕ, макăрса ячĕ.

— Кай, хĕрĕм, кай! Мирпе килни туй пек иртет, теççĕ чăвашсем. Халăхпа чухне йывăрри те çăмăл пулĕ.

— Юрать, атте! — Липа куçне тутăрпа шăлса илчĕ.

— Çурăм хыçне кутамккуна çаксан, ман пата кĕме ан ман. Ачама курса юлам. Тен, юлашки пулĕ, — Изосим Онисимович, вăйсăр пирки макăрса янине кăтартас мар тесе, çаврăнса выртрĕ.

— Кĕретĕпех, атте! — терĕ те Липа ĕсĕклесе макăрса ярасран чупнă пекех хăвăрт тухса кайрĕ, вара шкула каякан сукмак çинче темиçе хутчен чарăнса тăрса макăрчĕ.

Демонстрацие ятне тăвас тесе ирттермелле мар, халăх нумай пулмалла, çамрăк Совет çĕршывĕ çине хăрушлăх килсе тухнине тĕплĕн, йĕрлĕн ăнлантарса памалла. Вулăсри ĕç тăвакан комитетра кун пирки сӳтсе явнă чухне Улангин канаш пани пурне те килĕшрĕ, унта халăха ӳкĕтлесе ĕçре саваланнă ăсталăх сисĕнчĕ. Чылай вăхăт калаçса ларнă хыççăн Улангин таçтан пăчкăпа сава тупса килчĕ, милици дружининчи платник ĕçне пĕлекен тусĕсемпе пĕрле хаваслăн каскаласа, кăнтăрла тĕлне хăмаран илемлĕ кăна трибуна туса лартрĕ.

— Юр çинче хăлаçланса калаçни санăн ятна ӳкерет, — терĕ вăл Изотова. — Вулăсра ĕçлекенсене таçтан курса тăччăр, кусем ĕлĕкхи тиексем мар, епле çӳлте тесе шухăшлаччăр.

Демонстраци пухма палăртнă вăхăт çитиччен чылай малтан Улангин ял тăрăх йыхрав яма, халăха вулăс çурчĕ умне чĕнме пилĕк милиционера кăларса ячĕ, çивĕч чĕлхеллĕ çынсен шутне Шерхулла та кĕчĕ.

— Эсир, юлташсем, хăвăра паттăр тытăр, — хытарсах каларĕ вĕсене Улангин. — Эсĕ, Шерхулла, чи малти пулатăн. Ялава хытă тыт, çил çинче вĕлкĕштĕр!

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн