Шупашкартан Элĕке çӳрекен юлашки автобуспа яла таврăнакан Тамара таврана каçхи сĕм çапнине сăнаса пынă май самаях пăшăрханчĕ. Автобус çинчен ансан яла çитиччен тепĕр çичĕ çухрăм вăрман витĕр утмалла. Тамара вара кăнтăр кунĕнче те вăрманта пĕччен çӳреме шикленет. Çавăнпа та çул çинче çынсем автобуса чарма алă çĕкленине курмассерен хĕр чĕри пăлханса тапать, вĕсем хушшинче хăйсен ялĕнчисене шырать.
Тамара Петрова университетра историпе филологи факультечĕн чăваш уйрăмĕнче вĕренет. Вăл йăрăс пӳллĕ те çаврака питлĕ хĕр, хулăн та вăрăм хура çӳçне пуçĕ тавра кăшăл туса çыхма юратать.
— Элĕке çитрĕмĕр! Анăр камăн анмалла, пирĕн инçе каймалла, — автобус вокзал умне çитсе чарăнсан шӳтлерĕ шофер.
Пурте çывăх кунта Тамарăна; вăл кăшт авăнарах тăракан куç харшисем айĕнчи кăвак куçĕсемпе кивĕ вокзал çуртне тинкерчĕ, тавралла ларса тухнă кивĕ пӳртсем ăна ачалăха аса илтерчĕç. Вокзалран анаталла вырнаçнă урампа кăшт утсан — вĕсен аякри тăванĕ пурăнакан çурт. Унта çĕр выртма та шутларĕ хĕр. Анчах Эрхип куккăшĕн ывăлĕ вилсен инкĕшĕ тепре качча тухнине аса илчĕ те алăри дипломатне çирĕп чăмăртаса Кивкасалла утрĕ.
Шиклĕ пулин те аван хулари пăчă сывлăш хыççăн çурхи вăрманпа утма. Вăл аякран çеç хуран курăнать. Патнерех пыратăн та — унта та кунта йывăçсем çулçă кăларма пуçланине асăрхатăн. Вăрманта юр ирĕлсе пĕтмен-ха, анчах çеçпĕл чечекĕсем шăтнă та ĕнтĕ. Вĕсем юр тĕмескисем çумĕнче пушшех те чечен, илемлĕ курăнаççĕ. Вĕсен шăрши Тамарăн шĕвĕр вĕçлĕ те тӳрĕ сăмсине кăтăклать, «курсам мана» тенĕ пек, хăй патне туртать. Хĕр чечек патнелле утрĕ, çӳхе тути ăшшăн кулчĕ. Тамара чечеке татма хатĕрленнĕччĕ çеç — сасартăк аллине такам тытса чарнăн хытса ларчĕ.
— Çук, татмастăп, хăв илемӳпе мана çеç мар, ыттисене те савăнтар, — сасăпах калаçрĕ хĕр.
Çурхи вăрман Тамарăна хăйĕн çамрăклăхне аса илтерчĕ. Вăл та шăпах çеçкене ларнă: çирĕм тултарчĕ. Анчах йывăçсем кашни çулах çеçкене лараççĕ, çĕнĕрен ешереççĕ. Этемĕн вара çамрăклăх пĕрре çеç. Нумай çын ăна каялла тавăрасшăн нимĕн те шеллемен пулĕччĕ, анчах... çутçанталăкăн саккунĕ урăхла. Çавăнпа пурнăçран мĕн илме пултарнине илме ĕлкĕрес пулать, яланах пурнăç уттипе утмалла, шавлă юхăмра пулмалла. Çакăн пек тĕллевпе пурăнать хĕр. Ун хăйĕн тăван халăхĕшĕн, ял çыннисемшĕн мĕнле те пулин усăллă ĕç тăвас килет. Анчах мĕнле ĕç — ăна халлĕхе хĕр пĕлмест-ха. Унăн пĕр тĕллев — университет пĕтерсе çамрăк ăрăва тăван чĕлхене юратма вĕрентесси.
— Эй, пике, ăçталла çул тытан? Пирĕн яла мар пулĕ те? — хĕре шухăшран вăратрĕ хулăн сасă.
Тамара умĕнче сĕт турттаракан машина иккен. Шоферĕ, çăра кăтра çӳçлĕ каччă, хĕр çине куçне хĕссе, куларах пăхать.
— Эп кунти çынсене пурне те паллап, сана вара пĕрре те курман.
— Эп ку тăрăхра ӳсмен, ман анне кунтисем, — пуçне пăрчĕ Тамара.
— Атя лартса каям. Атту пирĕн вăрманта кашкăрсем йышлă чупаççĕ, тытса çийĕç тата.
Вăрмантан тухсан Тамара куçĕ умне Кивкас ялĕ тухса тăчĕ. Хĕр чĕри хăвăрттăн тапма пуçларĕ.
— Мĕн, кам патне кĕмеллине пĕлместĕн-им? — хĕре шартах сиктерчĕ йĕкĕт сасси. — Атя хамăр пата, эпир аннепе иксĕмĕрех пурăнатпăр.
Тамара йĕкĕт çине хăвăрттăн куç ывăтрĕ. Ун çак шӳт ăстине тӳрккес сăмахпа тавăрас килчĕ, анчах хăй çине пăхакан хура ăшă куçсене курсан пуçне усрĕ. Сăмах хушмасăрах урампа анаталла утрĕ.
— Кам хĕрĕ пулчĕ ку? — илтрĕ вăл кĕтӳ кĕртекен хĕрарăмсен сассине.
— Палламарăм, кам патне те пулин хăнана килет пулĕ.
Хăйне ялта палламаншăн кӳренмерĕ хĕр: ялтан тухса кайнă чухне вунă çулта çеç пулнă-çке-ха. Тамара хăй те хĕрарăмсене сăнран çеç астăвать, ячĕсене маннă.
— Тамара пулмарĕ-и ку? Тамара, эпĕ ку, Анна аппу, палламарăн-им?
Хĕр каялла çаврăнса пăхрĕ те хăй умĕнче амăшĕн хĕр тусĕ, уншăн чи çывăх çын тăнине асăрхарĕ.
— Анна аппа, манман-и эсĕ мана?
— Ăçтан манас-ха ман сана, хĕрĕм. Сан çинчен аса илмен кун та пулман ман. Утту аннӳн пек сан, никампа пăтраштармăн. Çаврăн-ха, пăхам сан çине. Епле ӳссе кайнă, чăн-чăн пирĕшти. Атя ман пата, калаçар чун каниччен. Çыру мĕн вăл, унта пурне те çыраймăн.
Анна аппа пĕр чарăнми калаçса хĕре хулран çавăтрĕ те килĕ еннелле утрĕ. Ăллăран иртнĕ пулин те вăр-вар çӳрет Анна аппа. Хĕр хывăнса ĕлкĕриччен сĕтел çине тĕрлĕ апат-çимĕç лартрĕ. Килкартинче выльăх-чĕрлĕх йышлă пулнине те асăрхарĕ Тамара. Колхозра та хисеплисен йышĕнче пулас: стена çинче темиçе Хисеп грамоти. Тутăр айне пытанмасăр юлнă шурă çӳç пайăркисем вăл сахал мар хура-шур курнине аса илтереççĕ.
— Çул çинче ывăнтăн та пулĕ-ха, тен, кăшт канса илĕн?
— Çывăрма иртерех-ха, Анна аппа, — пӳртри сăнӳкерчĕксене сăнанă май хуравларĕ Тамара.
Тăватă ывăл ӳстерчĕç вĕсем Викторпа иккĕшĕ. Хĕршĕнччĕ те — кĕтсе илеймерĕç. Çавăнпа кӳршĕ хĕрне хăйсен пекех пăхрĕç.
— Эсĕ килти пекех пул, — хĕр шухăшне пĕлнĕ пекех калаçрĕ Анна аппа. — Кĕçех пиччӳ ĕçрен таврăнать, пĕрле апатланăпăр.
Радио çур çĕр çитнине систерсе гимн юрласа ячĕ. Ял лăпкă ыйхăра ĕнтĕ. Икĕ чун çеç çывăрма шутламарĕç-ха. Вĕсем шухăш ытамне путса сĕтел çине чавсаланнă. Пӳртре шăп. Виктор ыйхă тĕлĕшĕпе калаçни çеç шăплăха татать.
— Пĕрре те пымарĕ-и вара сан пата?
— Çук, пымарĕ, — пăшăрханчĕ хĕр. — Ыттисем патне те сайра пыркалатчĕç тăванĕсем. Çыру та эп сирĕнтен çеç илеттĕм.
— Çамрăк чухне Лена пит чиперччĕ. Çав пĕтерчĕ те ĕнтĕ ăна. Аçу тухса тарнă хыççăн куляннипе ĕçме пуçларĕ. Пĕтмеллипех пĕтрĕ вара.
— Эп ăна кӳренместĕп. Анчах та ман вăл ăçтине пĕлесчĕ, калаçасчĕ унпа тăраниччен.
— Тупа ту тĕл пулмасть, çынпа çын тĕл пулать теççĕ.
— Темле çав.
Ирхине Тамара ял курмалла тесе урама тухрĕ. Вăл кунтан тухса кайнăранпа чылай улшăнусем пулнă. Анаткасалла утнă май хĕр чылай пӳрт чӳречине хăмапа çапнине асăрхарĕ. «Ăçта-ши вĕсен хуçисем? Нивушлĕ пурте вилсе пĕтнĕ?» — шухăшларĕ Тамара. Хăйсен килĕ пулнă вырăна çитсен хĕр пĕр вырăнта хытса тăчĕ. Ача чухнехине аса илтерекен пĕр япала та курмарĕ: пӳрчĕ никĕсĕ çĕрнĕрен ишĕлсе аннă, кукашшĕ лартнă улмуççисене выльăхсем хуçса пĕтернĕ, тавралла мăян, пиçенпе вĕлтрен курăкĕ чашкăрать. Кӳршисен нумай пулмасть купаласа лартнă илемлĕ çурт çумĕнче çак ишĕлчĕк питĕ тискеррĕн курăнать. Хĕр чĕри чĕпĕтсе, пăчăртанса ыратрĕ. Куç умне ачалăх кунĕсем, амăшĕ тухса тăчĕ. Вăл хĕрне хăйĕн кун-çулĕ çинчен нихăçан та каласа паман. Атте ăçта тесе ыйтсан — командировкăра тетчĕ. Тамара командировка мĕнне пĕлместчĕ пулин те ашшĕ таçта инçетре пулнине ăнланатчĕ. Вăл таврăнасса кĕтетчĕ.
— Ан кĕт ăна, — терĕ пĕррехинче амăшĕ хĕрĕ ялан чӳрече умĕнче ларнине курсан. — Вăл тухса тарнă, путсĕр çын вăл, сан аçу.
Астăвать-ха Тамара, амăшĕн ялан йĕнипе куçĕсем хĕп-хĕрлĕччĕ. Куляннипех ĕçме пуçларĕ. Юлташĕсемпе пухăнатчĕç те ирчченех кĕрлетчĕç. Кăнтăрла вара амăшĕ ялан пуç ыратнипе аптăратчĕ. Ыратнине чăтаймасăр тата тытса ĕçетчĕ.
— Ан ĕç-ха, анне, çынсенчен аван мар, — ӳпкелерĕ ăна пĕррехинче пĕчĕк хĕрĕ.
— Эс мана ан вĕрент. Çăмарти чăххине вĕрентмест. Аçу пекех путсĕр эсĕ, аннӳне хирĕç тăран, — çапма хатĕрленсе хĕрĕ патнелле угрĕ амăшĕ. — Ан ĕç теме пурте пĕлетĕр, анчах ман ăшра мĕн пуррине пĕлетĕр-и эсир? Çук, пĕлместĕр, ман ăшра вут çунать, пĕлетĕн-и çавна?
Тамара, амăшĕ халиччен кун пек тарăхнине курманскер, хăранипе чĕтреме пуçларĕ. Юрать-ха алăк умĕнче тăратчĕ — тухса тарма ĕлкĕрчĕ. Атту пулсан амăшĕ ывăтнă чашăк ăна пырса тиветчех.
Тулта сивĕ. Çынсем çывăраççĕ. Çӳхе кĕпепе çеç тухса тарнă Тамара шăннипе чĕтреме пуçларĕ. Пĕр ури çинчен тепĕр ури çине пусса ташлакаласа тăчĕ хĕр. Сивĕ çавах кĕлетке-çурăм тăрăх чупрĕ. Кӳрше каяс — амăшĕ ял тăрăх ят сарса çӳрен тесе вăрçĕ. Пӳрте кĕме хĕрача шикленчĕ.
— Самара! — хура мăкла ĕнине аса илчĕ вăл. — Ун çумĕнче ăшă.
Хĕрача шиклене-шиклене вите алăкне уçрĕ, аллипе хыпашласа ĕнене шыраса тупрĕ. Самара канлĕ выртма чăрмантаракан çине пăхса ĕнĕрлесе илчĕ. Пĕчĕк хуçине палласан — лăпланчĕ. Хĕрача ĕне çумне йăпшăнчĕ те канлĕ ыйха путрĕ.
Çакăн пек каçсем чылай пулнă Тамарикăн, Çуллахи вăхăтра аптрамастчĕ-ха: Самарăпа е Улайккапа пĕрле кĕрсе выртатчĕ. Пĕчĕк йыт çурийĕ вăл пынишĕн хавасчĕ. Хĕлле вара чăн-чăн асапчĕ. Амăшĕ ӳсĕррине курсанах мачча тăррине пытанатчĕ. Анчах шартлама сивĕ кунсенче мачча та ăшăтаймастчĕ ăна. Çиеле пиншаксем купаласа тултарсан та ӳте сивĕ чĕпĕтетчĕ.
— Ай, ачам, ытла начарланнă-çке эсĕ. Чирлемерĕн пулĕ те? — чарса тăратрĕ ăна пĕррехинче Анна аппăшĕ.
— Çук-çке, — пăрăнчĕ хĕрача унран.
— Çамку та вут пекех пĕçерет, тухтăр патне кай-ха, ачам.
— Аха, каяп, — терĕ те Тамарик килĕ еннелле чупрĕ.
Анчах паян та, ыран та тухтăр патне каясси пулмарĕ хĕрачан. Пуçĕ ыратнине шăла çыртса тӳсрĕ. Амăшĕ хăйĕнпе ăшшăн калаçасса, пуçран ачашласса кĕтрĕ. Анчах кĕтни кăлăхах пулчĕ: амăшĕ эрех лачакине кунсеренех путса пычĕ. Каçхине хăй пек ĕçекен хĕрарăмсене пухса килет те хĕрне пӳртрен кăларса ярать, алăкне питĕрет. Сасси çĕтсе ларичченех йĕрет кун пек чухне Тамарик. Пĕтĕм чунтан ĕсĕклесе йĕрет. Ир енне çеç тĕлĕрсе каять. Хăçанччен тӳсĕччĕ-ши вăл çак асапа Анна аппа пулмасан? Куç умне амăшĕпе хирĕçнĕ юлашки каç тухса тăчĕ.
... Хĕвел аннă. Тамарик, яланхи пекех, выльăхсене тăрантарса витене хупрĕ, ĕнине суса сĕтне таса чӳлмеке ячĕ. Унтан сумкинчен кĕнекисене кăларса сĕтел çине хучĕ. Чи малтан хăйĕн юратнă кĕнекине — тăван литература учебникне алла тытрĕ.
— Унтри, — сасăпах вуларĕ вăл.
Темшĕн ăна çак Унтри шăпи хăй шăпи евĕрлĕ туйăнать. Анчах вăл тăлăх ача пулнă. Унăн вара ашшĕ те, амăшĕ те пур. Хĕрача шухăша путать. Унтан вăл пĕр кĕтмен çĕртен кĕнчелеççи илет те ун çине хăпарса ларать. Арласа пĕтереймен çăма аллипе шăлать, ачаш сăмахсем калама пуçлать. Алăри йĕкине çăм çине тăрăнтарать те хăйне ыталанă пек туса хулпуççийĕ çине хурать.
— Ой-ой, Тамарикăм эсĕ ман, епле ӳссе кайнă. Чиперукăм, ĕçченĕмçĕм, пуканеçĕм эсĕ ман, — хăй пĕлнĕ çепĕç сăмахсене асăнать Тамарик.
— Эй, анчăк çури, пур-и эс килте?! — хаяр сасă шартах сиктерчĕ хĕре. — Каллех таçта тухса чупнă пулĕ-ха!
Пӳрте амăшĕпе пĕрле икĕ хĕрарăм тата палламан арçынсем кĕрсе тăчĕç. Тамарик чĕтреме ерчĕ, хăранипе кĕнчелеççине те вырăнне кайса хума манчĕ.
— Çак-и сан шĕпĕнӳ, Лена? — ыйтрĕ хĕрарăмсенчен пĕри.
— Çак, собченнăй персоной, — хĕрача амăшĕ тайкаланнине туйрĕ.
— Анне...
— Эс, путсĕр ача, мана хирĕç чĕнме-и?! Кай тухса пӳртрен, пирĕн паян кунта пир пулать. Пир на весь мир!
Çав хушăра тепĕр хĕрарăмĕ сĕтел çинчи кĕнекесене чавсипе шăлса урайнелле ывăтрĕ те сумкинчен кăлпасси, консервă, пулă, тĕрлĕ пахчаçимĕç кăларса хучĕ. Арçынĕ эрех кĕленчисене вырнаçтарчĕ. Тамарикăн сĕтел çинчи апат-çимĕçе курсан çăвара шыв килчĕ.
— Анне, ман ырана валли уроксене хатĕрленмелле.
— Эсĕ халĕ те кунта-и-ха?! Миçе каламалла сана марш кунтан тесе!
— Çап ăна, хĕне, амăшне хирĕç чĕнме хăйнă ан пултăр! — хĕтĕртрĕ пĕрле килнĕ хĕрарăмсенчен пĕри. — Тути çинчен амăш сĕчĕ типмен — хирĕç тăрать.
Амăшне çакă кăна кирлĕ пулнă тейĕн. Вăл кĕнчелеççине ярса илчĕ те хĕрне ăçтан килчĕ унтан çапма пуçларĕ.
— Анне, ан хĕне тархасшăн, эпĕ хамах каятăп, — йăлăнчĕ Тамарик.
Анчах урса кайнă амăшĕ хĕрĕн хурлăхлă сассине илтмерĕ. Хăйĕн пурнăçĕ ăнманнишĕн Тамарик айăплă пек хĕнерĕ те хĕнерĕ ăна. Хĕрача тăнне çухатрĕ.
— Ăçта çухалчĕ-ши ку тетĕп, — Тамарăна шухăш ытамĕнчен вăратрĕ хыçри сасă. — Кăнтăрла иртрĕ вĕт, эс çаплах çук. Э-эй, эс йĕретĕн тем.
— Эп, Анна аппа, çав хăрушă каçа асилтĕм-ха. Мĕнле-ха мана ун чухне тăван анне çапла хĕнеме пултарчĕ? Мĕн айăпа кĕнĕ эп ун умĕнче? Хам çак çĕр çине çуралнăшăн айăплă мар-çке эпĕ, — хурланчĕ Тамара. — Ун чухне кĕлеткем ыратрĕ, халь чун ыратать.
— Ан та кала-ха, хĕрĕм. Тем чун сиснĕ пекех ыйхă килмерĕ çав каç. Аннӳ темĕнле палламан çынсемпе килнине куртăм. Урама тухса пăхам-ха терĕм. Сирĕн тĕле çитсен эс нăйкăшнине илтрĕм. Эп малтан йытă тесе. Патне пырса пăхрăм та — эс выртан. Çара уран, питӳ-куçу юнпа вараланса пĕтнĕ. Пуçна темиçе çĕртен те шăтарнăччĕ вĕт, ачам.
— Мĕншĕн çуратнă вăл мана? Эп уншăн ытлашши пулнă-çке.
— Эс пурне те асра ан тыт, хĕрĕм. Иртни иртнипе пултăр, эс пуласси çинчен шутла.
— Çук, Анна аппа, иртни нихăçан та манăçмасть. Вăл ман чуна кĕшĕклет.
* * *
Миша ĕç пĕтерсен машинине гаража лартрĕ те çăвăнмалли пӳлĕме утрĕ. Вăл Кивкас ялĕпе юнашар вырнаçнă Çĕньял ялĕнчен. Кăçал çеç çар службинчен таврăнчĕ пулин те колхоз председателĕ ăна çĕнĕ машина шанса пачĕ.
— Теприне пулсан парас çук-ха, — терĕ Иван Кузьмич Миронов. — Арлан йăхĕнче кахал çын çуккине пĕлетĕп эп. Аçу пекех тирпейлĕ тыт машина, салтак.
Савăнсах килĕшрĕ Миша колхоз сĕтне район центрне турттарма. Икĕ çул иртрĕ унтанпа — Мишăн машини чăхăмлани пулман-ха. Председатель те кашни пухурах асăнать йĕкĕт ятне. Ыттисене унран тĕслĕх илме сĕнет.
— Анне, эп кӳршĕ яла кино курма каям-ха. Эс мана ан кĕт, выртса çывăр, — тумланнă май калаçрĕ Миша.
Миша амăшĕ, Лиза аппа, аллăран иртнĕ. Пĕчченех ӳстерет ывăлне: ашшĕ, пуç ыратнипе аптăраканскер, виçĕ çул каяллах çĕре кĕнĕ. Качча илес текенсем те сахал мар пулчĕç ăна, тăпкам хĕрарăма. Анчах ачисене урăх çынна атте тесе чĕнтерес килмерĕ ун. Кĕçĕнни те ун чухне юлашки çул шкулта вĕренетчĕ те.
— Кинона хамăр ялта та кăтартмаççĕ-и вара?
— Кивкасра интереслĕреххи, анне.
— Киношăнах сĕлкĕш çăрса утатăн-ши? Урăх сăлтав мар-ши кунта? — тăрăхларах пичĕ çинче кулă ялкăшрĕ Лиза аппан. — Авлан-ха пĕрех хут, килте каçсерен эп те пĕччен лармăттăм.
— Авланатăп, анне, хĕрĕ тупăнтăр çеç.
Миша васкамасăр Кивкас еннелле утать. Çăлтăрсем çине пăхса шăхăркалать. Кӳршĕ яла вăл кино пĕтнĕ тĕле çитесшĕн. Клубран тухакан яшсемпе хĕрсене сăнама меллĕ ун чухне: эсĕ пурне те куратăн, сана вара никам та курмасть. Курмаллах ун ĕнерхи пикене, тупмаллах ăна. Чунра вут хыптарнă хĕр камне пĕлмеллех. Анчах куçĕсем ыратиччен пăхсан та çул çинче тĕл пулнă хĕре асăрхамарĕ. «Каялла хулана кайнă-ши? Анчах пурпĕрех шыраса тупатăп сана. Шыраман кĕтес хăвармастăп — тупатăп», — шухăшларĕ каччă. Миша пуçне усса ялĕ еннелле утрĕ. Çурхи каç кичеммĕн туйăнчĕ ăна.
Каçхи апат хыççăн Тамарăн та пӳртре ларас килмерĕ. Ун пĕччен пулас килчĕ. Пĕччен чухне шухăшлама аван: никам та чăрмантармасть сăмах хушса.
— Эп, Анна аппа, уçăлса çӳрем-ха. Ĕнертенпе ял сывлăшĕпе сывласа тăранаймастăп.
Хĕр хулăн çивĕчĕсене хулпуççи урлă ывăтрĕ. Хăй килĕштерекен кĕрен тутăрне пĕркĕнсе урама тухрĕ.
Питĕ илемлĕ ялта. Тӳпери çăлтăрсем, симĕс курăк, чечексен шăрши чуна хумхантарать. Тамара пӳрт умĕнчи тенкел çине ларчĕ. Ăна тахçанах Женя, Анна аппан кĕçĕн ывăлĕ, ăсталанăччĕ. Питĕ туслă ӳсрĕç вĕсем унпа. Ялан пĕрлеччĕ. Варлă тетчĕç вĕсем пирки тантăшсем. Халĕ Женя çар службинче. Пограничник. Хушăран Тамара патне çыру та çыркалать. Анна аппан аслă ывăлĕсем çинчен те пĕлчĕ вăл паян. Вĕсем те ăна ача чухне килĕштеретчĕç. Ун валли теттесем ăсталатчĕç. Улатăрти ачасен çуртне леçнĕ чухне те Георгипе Юра район центрне çитиех пычĕç. Тамарика автобус çине лартнине курсан йĕрсе ячĕç. Анна аппа вĕсене хăй çумне çупăрларĕ. Çавăн чухне хĕрача чĕри пĕрремĕш хутчен кĕвĕçӳпе тулчĕ. Вăл Георгипе Юрăна ăмсанчĕ, хăйĕн вĕсем вырăнĕнче пулас килчĕ. Анчах ăна нихăçан та, никам та Анна аппа ывăлĕсене ыталанă пек ыталас çук. Халĕ вĕсем иккĕшĕ те авланнă ĕнтĕ, хулара пурăнаççĕ.
Шухăша кайса ларакан Тамара тĕттĕмре хăй еннелле такам утнине асăрхарĕ.
— Мĕншĕн пĕччен ларатăр? — ыйтрĕ палламан çын.
— Эп пĕччен мар, манпа пĕрле çутçанталăк.
Çĕрлехи çын çак сасса илтсен картах сикрĕ; вăл ăна пин сасă хушшинче те палласа илĕ.
— Эсир пултăр-çке ку? — тĕлĕннине пытармарĕ вăл. — Каçарăр та, ĕнер паллашаймарăмăр. Мана Миша теççĕ. Сире?
— Ĕнер хăюллăрахчĕ эсир, паян вара сассăр чĕтревлĕ. Мана Тамара теççĕ.
Вĕсен урăх сăмах тупăнмарĕ. Миша çак хĕре тĕл пулнăшăн, унпа юнашар ларнăшăн савăнчĕ. Çав вăхăтрах Тамара тăрса утасран шикленчĕ.
Тамара вара пачах урăхла; вăл асаилĕвĕнчен хăпаймарĕ. Çак ăнсăртран килсе тухнă каччăна ун хăвалас килчĕ. Анчах аван мар; вăл ăна район центрĕнчен лартса килчĕ-çке-ха.
— Каçарăр та, кам патне хăнана килнĕ эсир?
— Сире çавах мар-им?
Мĕншĕн тӳрккес калаçать-ха вăл йĕкĕтпе? Мĕншĕн пытарать хăй кам патне килнине? Амăшĕ ĕçке ярăннишĕн, ăна пăрахнишĕн вăл айăплă мар-çке. Вăтанать хĕр. Амăшĕ путсĕр те хĕрĕ те çавах теессĕн туйăнать ăна. Çавăнпа пĕрле вĕренекенсене те: «Вăл вилнĕ», — тесе суйрĕ. Чĕрĕ çынна вилнĕ тенĕшĕн чĕри ыратрĕ. Аçу-аннӳ пур пулсан мĕншĕн ача çуртĕнче ӳсрĕн тесе ыйтасран шикленчĕ. Амăшне амăш правинчен хăтарнине епле каласа парĕ-ха вăл пĕрле вĕренекенсене? Тамара вĕсенчен пăрăнса çӳрерĕ. Ăшĕнче ашшĕ-амăшлĕ студентсене, вĕсен чаплă çипуçне ăмсанчĕ.
— Эсир ун пек хаяр хĕр тесе шутламанчĕ, — кăшт чĕнмесĕр ларнă хыççăн сăмах хушрĕ Миша.
— Эпĕ те сире юнашар килсе ларма чĕнмен.
— Ырă каç пултăр эппин. Эп сире чăрмантартăм пулас, — терĕ те йĕкĕт ялĕ еннелле утрĕ.
Миша хĕр мĕншĕн хаярланнин сăлтавне пĕлесшĕн пулчĕ. Халиччен çынпа хаяр калаçса курманскерне, хĕр тӳрккеслĕхĕ тĕлĕнтерчĕ. Сăлтавсăрах туллашакан çынна килĕштермест вăл. Анчах Тамара ун пек туйăнмасть. Хĕрĕн куçĕсенче тунсăх. Мĕн пирки çак çамрăк пике хурланма пултарни каччăна тарăн шухăша ячĕ.
Йĕкĕтпе сиввĕн калаçнăшăн Тамара хăй те ӳкĕнчĕ. Ялан çапла: пĕр-пĕр каччă паллашасшăн пулсанах хĕр ăна сиввĕн хуравлать те — лешĕ пăрахса утать. Кураймасть вĕсене Тамара. Амăшĕн шăпине аса илсенех чĕри тарăхупа тулать. Ашшĕ ун вашават çын пулнă теççĕ ялта. Хĕр ăна курман. Çынсем каланă тăрăх çеç вăл илемлĕ, кăн-кăвак куçлă вырăс пулнине пĕлет. Тамарăн куçĕсем те ашшĕнни пек.
* * *
Студентсен шавлă ушкăнĕ хавассăн калаçса Атăл хĕрринелле утать. Хĕрсем пĕрне-пĕри хулран тытнă, акăшсем пек ярăнса пыраççĕ. Каччăсем вĕсен хыçĕнче аллисемпе сулкалашсах калаçаççĕ. Кĕç вĕсенчен пĕри юрă пуçларĕ.
Атăл тăрăх утрăм, сана эп шырарăм,
Çепĕç юрă тупрăм — юрларăм,
Атăл, Атăл, мĕншĕн хумханатăн?
Сан çинче чупаççĕ шур хумсем.
— Боря сасси, — терĕ ăшшăн Галя.
— Эсĕ ун сассине таçтанах уйăратăн пулĕ, — тĕртсе илчĕ ăна Шура.
— Паллах уйăрать, савни сассине те уйăрмасан вара.
Хĕрсем ахăлтатса кулни тавраналла сарăлчĕ. Шурăпа Галя пĕр пӳлĕмре пурăнаççĕ. Шура пĕчĕк пит-куçлă хытанка хĕр. Галя вара пачах урăхла: чакăр кăвак куçĕсем çын çине шăтарас пек пăхаççĕ, тулли пичĕ çинче кулнă чухне икĕ путăк палăрать. Шура хура вăрăм çӳçне çивĕтлесе хулпуççи урлă ярса çӳреме юратать пулсан, Галя авăнарах тăракан сарă çӳçне арçынла кастарнă. Кĕлетке-сăн енчен расна пулин те хĕрсем пĕр-пĕринпе туслă.
— Хĕрсем, пĕлетĕр-и паян семинар занятийĕнче мĕн пулса иртнине, — каччăсем юрлама чарăнсан малалла калаçрĕ Галя.
— Мĕскер-ши? — интересленчĕç пурте.
— Паян эпир Тамарăпа ирех вăрантăмăр — чăваш чĕлхипе семинар-çке, Иван Михалч сехре хăпартать.
— Çĕрле хăранипе чĕрӳ тухса тарасран кантрапах çыхса хутăн пуль? — шӳтлерĕ Боря.
— Тăхта-ха эс, калама пар. Çитрĕмĕр хайхи аудиторие. Пăхатпăр: никам та çук.
— Хăранипе каялла тапса сикрĕр пуль?
— Боря, ун пек тăрăхлатăн пулсан нимĕн те каламастăп эппин.
Савнисен хирĕçĕвĕ ячĕшĕн çеç пулнăран вĕсен калаçăвĕ ыттисене култарчĕ.
— Чарăнăр-ха харкашма, — савнисене пӳлчĕ Шура. — Кала малалла, Галя.
— Юрĕ, итлĕр эппин. Камăн итлес килмест, хăлхăрсене хуплăр. Кĕçех Иван Михалч килсе кĕчĕ. Чи малтан, яланхи пекех, Тамарăран ыйтрĕ. Ну тавлашрĕç те вара вĕсем.
— Мĕн эсĕ, Галя, кирлĕ мар ун çинчен калама, — хирĕçлерĕ Тамара.
— Эс тăхта-ха, пулас профессор, — пӳлчĕ ăна Галя. — Нумайлă хисеп аффиксĕ патне çитсен тем пулчĕ Тамарăна — шăпланчĕ. «Мĕн, пĕлместĕн-им?» — ыйтать профессор. «Пĕлетĕп», — хуравлать Тамара. «Эппин, кала», — тет профессор. «Калатăп», — терĕ те Тамара эх пуçларĕ шатăртаттарма. «Эсир мĕншĕн нумайлă хисепĕн хытă варианчĕн аффиксне чĕлхерен кăларса ывăтнă, — тет. — Пурин те хытă варианчĕсем пур, нумайлă хисепĕн çук». «Эсир, Петрова, ăслă хĕрача, çавна та тавçăрмарăр-и?» — ыйтать профессор. «Пĕлетĕп эсир мĕн каласса, — малалла шатăртаттарать Тамара. — Ытла та хытă, тӳрккес илтĕнеççĕ ун пек сăмахсем тесшĕн эсир. Анчах пирĕн грамматика халăх чĕлхи çинче никĕсленнĕ. Вăл вара эсир вĕрентнĕ пек лашасем мар, лашасам тет». «Ну-ну, малалла калăр, Петрова», — тет Иван Михалч. «Лаша сăмаха падеж тăрăх улăштарса пăхар: лашан, лашапа, лашара. Мĕншĕн лашен, лашапе, лашаре мар? Мĕншĕн тесен ун пек каласан пирĕнтен халăх кулать. Кунта хирĕçӳлĕх сиксе тухать, Иван Михайлович». Эпир çăвар карса итлесе ларатпăр.
— Эп профессор Тамарăна хăйĕнпе тавлашнăшăн «иккĕ» лартса парать пулĕ тенĕччĕ, — калаçăва хутшăнчĕ Вăрмар хĕрĕ Регина.
— Мĕн лартса пачĕ вара? — интересленчĕ каччăсенчен пĕри.
«Эпĕ сана, Петрова, хăвăн шухăшна шикленмесĕр пĕлтернĕшĕн, чĕлхене аван пĕлнĕшĕн икĕ хушма паллиллĕ «пиллĕк» лартса паратăп терĕ профессор», — сассине Иван Михайлович пек туса хуравларĕ Галя.
— Маттур, Тамара, — халиччен чĕнмесĕр пынă Гриша мухтарĕ хĕре.
— Атьăр, хĕрсем, пăрахутпа ярăнар, — сăмаха урăх еннелле пăрчĕ Тамара. — Авă пăрахут çинчен пĕри пире кăчăк туртать, — юратмасть хĕр хăй çинчен калаçнине: яланах калаçăва урăх еннелле пăрма сăлтав шырать.
Гриша вара çакна хăй майлă ăнланчĕ. Вăл — тăлăх ача. Ашшĕ амăшне вĕлерсе тĕрмене ларнă хыççăн вăл кукашшĕпе çеç ӳсрĕ. Анчах лешĕ те мăнукĕ университета вĕренме кĕнĕ çул вилсе кайрĕ. Ашшĕ халĕ ăçтине те пĕлмест вăл. Юратмасть ăна Тамара. Мĕншĕн? Тен, тăлăхшăн? Çук, Тамара хăй те тăлăх. Эппин, сăлтавĕ мĕнре-ши? Мĕншĕн хĕр яланах унран пăрăнса çӳрет? Хирĕç пулсан сывлăх сунать те иртсе каять. Пĕрре çеç ăшшăн пăхса илесчĕ каччă çине. Каçсерен каччă хĕр пурăнакан пӳлĕме çӳрерĕ, çĕнĕ сăввисене вуларĕ. Ыттисем юратсах итлеççĕ ун сăввисене. Тамара вара пӳлĕмре çук та тейĕн: сĕтел хушшинче кĕнеке вулать. Çук, кĕтни çитмерĕ ун. Çапах та шанăçа çухатмасть вăл — хĕр чĕри патне çул шырать. Çĕнĕрен-çĕнĕ сăвăсем çырать. Вĕсем пурте Тамара, юрату çинчен.
Чылайччен çӳрерĕç хĕрсемпе каччăсем уçăлса. Атăл леш енчи уçланкăра чечексемпе киленчĕç, шыва кĕчĕç, волейболла вылярĕç. Общежитие вĕсем пурте савăнăçлă кăмăлпа, хĕрлĕ сăн-питпе таврăнчĕç.
* * *
Кĕркуннене пăхмасăрах хĕртсе пăхакан хĕвел Мишăна ыйхăран вăратрĕ. Тĕпел кукринчен килекен тутлă шăршă ун сăмсине кăтăкларĕ, сĕлехе юхтарчĕ.
— Тăтăн-и, ывăлăм? — ун çумне пырса ларчĕ амăшĕ. — Вăрăм çула кайиччен вĕри апат ларса çи. Эп сана валли сумкăна йăлт чикрĕм: хур, шăрттан, çу, чăкăт тата ытти те.
— Эс, анне, мана инçе çула ăсатнă пекех хыпкаланан, — ачашшăн пăхрĕ амăшĕ çине ывăлĕ. — Эп Шупашкара çеç каятăп вĕт.
— Тем пур çав Шупашкарта, — ӳпкелешрĕ амăшĕ. — Салтакран таврăнсан хама пулăшакан пулать пулĕ тенĕччĕ. Эс ав хулана таран. Ялта сывлăшĕ мĕне тăрать. Епле пăрахса каяс килет сан аннӳне?
— Эп, анне, вĕренме çеç каятăп. Кайран каллех яла таврăнатăп-çке-ха. Миçе хутчен каламалла сана?
— Унччен тем шут пырса кĕрет сан пуçна? Кирилесен Саши те вĕренме тесе анчах кайрĕ те — таврăнмарĕ. Ленинград хĕрĕпе паллашса Кострома облаçне тухса кайнă тет вĕренсе пĕтерсен. Сан халĕ авланма вăхăт — эс вĕренессипе. Кам валли турăн çак çурта? Мунчи, сарайĕ, кĕлечĕ — йăлт çĕнĕ вĕт.
Çук, чараймарĕ Лисук аппа ывăлне вĕренме кайма. Ашшĕнех хывнă çав ывăлĕ: пĕр каланă япалана тăватех. Ун пек чухне ăна ӳкĕтлесе те чараймăн. Халĕ те вăл хăй шăпипе килĕшрĕ: ывăлĕ курăнми пуличченех йĕрсе ăсатрĕ. Ун тăрăхларах пичĕ татах та начарланнăн курăнчĕ.
Миша амăшĕпе сывпуллашсан дипломатне йăтрĕ те хулана илсе каякан çул еннелле васкасах уттарчĕ. Унăн кăçал пысăк телей: вăл Чăваш патшалăх университетне вĕренме кĕчĕ. Хăй ĕмĕтленнĕ пек ялхуçалăх академине, механика факультетне мар, университетăн историпе филологи факультетĕнчи чăваш уйрăмне кайса пачĕ документсене. Çапла тума ăна тăван чĕлхене мĕн ачаран юратни, сăвăсем çырма вĕренес ĕмĕчĕ хистерĕ. Тата... кун пирки сасăпа калама йĕкĕт хăрать. Ку вăл ун вăрттăн ĕмĕчĕ. Тен, шăпи те.
Каччă общежитие çитнĕ çĕре студентсем пурте пӳлĕмрехчĕ. Сĕтел хушшинче хĕрсех темĕн çыраççĕ. Вĕренӳ çулĕ икĕ эрне каяллах пуçланнă ĕнтĕ. Миша, амăшне кĕрхи ĕçсене пуçтарма йывăр пулать тесе деканран ыйтсах икĕ эрнелĕхе яла таврăнчĕ.
— Салам студентсене, — сывлăх сунчĕ йĕкĕт пӳлĕме кĕрсен. — Мĕн çав териех тăрăшса çыратăр?
— Конспект. Ыран историпе семинар занятийĕ пулать, — хуравларĕ каччăсенчен пĕри, Саша.
— Каçхине вара тĕлпулу. Виççĕмăш курсра вĕренекенсемпе, — хушса хучĕ Миша вырăнĕ çинче ларакан Коля. — Кунта вĕсен çавăн пек традици: кашни çулах виççĕмĕшсемпе пĕрремĕшсем тĕл пулаççĕ. Пĕрне-пĕри хăналаççĕ.
— Хăналаççĕ мар, аслисем кĕçĕннисене ăс параççĕ, — калаçăва хутшăнчĕ Толя, Сашăпа пĕр ялтан килнĕскер.
— Мĕнех вара, питех те лайăх йăла ку, — калаçрĕ Миша пиншакне хывнă май. — Пирĕн аслă курссенчен вĕренмелли чылай-ха.
— Аслă курссем, — йĕкĕлтерĕ ăна Коля. — Çулпа вĕсенчен чылайăшĕ манран кĕçĕн. Çăмарти чăххине вĕрентет иккен.
— Çулпа кĕçĕн пулин те ăсĕсем пирĕнтен нумай, — хирĕçлерĕ Саша. — Мĕн пĕлетпĕр эпир санпа университет çинчен? Нимĕн те. Пĕлсен те питĕ сахал пĕлетпĕр.
— Курăпăр, мĕне вĕрентĕç вĕсем пире, — вăхăтсăр самăрăлнă хырăмне шăлса ихĕлтетрĕ Коля. — Шпаргалка ăçта пытарса кĕмеллине е...
Миша Коля мĕнле çын пулнине халлĕхе пĕлмест. Анчах сăлтавсăрах ихĕлтетни, çын çине ялан тăрăхласа пăхни килĕшмест ăна. Хĕсĕк куçĕсем ку çын хăйне кура мар кăра пулнине çирĕплетеççĕ. Пĕрле вĕренекенсем ăна курнă-курманах «кăвакал» тесе чĕнме пуçларĕç. Куншăн Коля тарăхрĕ, анчах пĕрре çăвартан тухнă сăмаха вĕрен карса чараймăн.
— Юлташсем, тăхтăр-ха, виççĕмĕш курссем терĕр-и? — тем аса илсе хытса тăчĕ Миша.
— Аха.
— Унтанпа пĕр çул иртрĕ. Апла вăл шăпах виççĕмĕшĕнче пулма кирлĕ. Епле телей пулнă пулĕччĕ, — савăннипе сасăпах калаçрĕ йĕкĕт.
— Мĕнле телей? — ăнланмарĕç ăна.
Миша хăй ытлашши сăмах персе янине сиссе пуçне аллисемпе ярса илчĕ. Унтан нимех те мар текелесе амăшĕ парса янă апат-çимĕçе сĕтел çине кăларса хучĕ, тусĕсене хăналарĕ.
* * *
Общежитинчи кану пӳлĕмĕ. Т саспалли евĕр вырнаçтарнă сĕтелсем çинче хĕрсем хатĕрленĕ апат-çимĕç. Чи варрине вазăпа илемлĕ чечек çыххи вырнаçтарнă. Пурте шавлаççĕ, чупкалаççĕ. Кĕтесри сĕтел çинче магнитофон. Ун умĕнче кĕвĕ майăн виçĕ мăшăр çаврăнать.
— Регина, çитет сана сиккелесе, компот илсе кил!
— Ташлама та юрамасть ĕнтĕ. Час, илсе пырăп.
Учительсен хĕрĕ Регана кĕрен бархат кĕпине вĕлкĕштерсе пӳлĕмнелле тухса чупать. Сарă вăрăм çӳçлĕскер, часах курăнми пулать.
— Юлташсем, пурте хатĕр, чĕнер мар-и? — мăйри галстукне куçкĕски умĕнче юсанă май калаçать Слава Васильев, группа комсоргĕ.
— Чĕнес, кĕтсе ывăнчĕç пулĕ.
Кĕçех кану пӳлĕмне пĕрремĕш курс студенчĕсем кĕрсе тăчĕç. Вĕсем нумай пулмасть ялтан килни тӳрех курăнать: пичĕсенче хĕрсен пĕр сăрă палли çук, хăшĕсен çурăмĕсем хыçĕнче çивĕтсем, каччисем те хăйсене сăпайлă тытаççĕ.
— Хисеплĕ пĕрремĕш курс студенчĕсем! — çемçе кĕвĕ пекех илтĕнет группа старостин Аля Фроловăн сасси. — Сире Чăваш патшалăх университечĕн студенчĕсен йышне кĕнĕ ятпа чĕререн саламлатпăр. Лайăх вĕренме, лекцисене сиктермесĕр çӳреме, пысăк ăс пухма сунатпăр. Халĕ сăмах пирĕн группа кураторне Николай Иванович Иванова паратпăр.
Сĕтел умне вăтăрсенчен иртнĕ, хура уссиллĕ яштака вăрăм арçын тухса тăчĕ. Студентсем пурте вăл мĕн каланине итлеме шăпланса ларчĕç.
— Студентсем, — пуçларĕ сăмахне доцент. — Эпĕ те сире университета вĕренме кĕнĕ ятпа чĕререн саламлатăп.
Ку сирĕншĕн пысăк чыс. Ăна яланах çӳлте тытăр. Ĕнер кăна сирĕнтен чылайăшĕ тăван шкулпа, юратнă вĕрентекенсемпе сывпуллашнă. Паян эсир университет аудиторийĕсенче доцентсен, профессорсен лекцийĕсене итлетĕр. Вĕренессе хăвăр тĕллĕн чылай вĕренмелле пулать. Вулав залĕсенче сире каталогсемпе усă курма, конспектсем çырма хăвăрăн аслă тусусемпе преподавательсем вĕрентĕç. Сире пурне те аван вĕренме ырлăх-сывлăх сунатăп. Эсир аван вĕренни пирĕншĕн те савăнăç.
Студентсем хĕрӳллĕн алă çупрĕç: Николай Иванович хыççăн пĕрремĕшсен кураторĕ сăмах илчĕ. Виталий Игоревич Кузнецов пысăк пĕлӳ илес çĕрте пысăк вăй-хал кирли пирки асăнчĕ.
— Халĕ пурне те пирĕн пĕрремĕш ташша, туслăх ташшине, чĕнетпĕр, — пĕлтерчĕ Слава Виталий Игоревич сăмахне вĕçлесен. — Шурă вальс! Виççĕмĕшсем пĕрремĕшĕсене чĕнеççĕ.
Хĕрсемпе каччăсем мăшăрланса кĕвĕ майăн çаврăнчĕç. Регина та, Шурăпа тимлесех калаçаканскер, пĕр яштак пӳсиллĕ каччăна ташлама чĕнчĕ.
Тĕлпулу каçне Тамара çеç каймарĕ. Пĕрле пурăнакансен илемлĕ тумне курсан хĕр чĕри ыратрĕ. Уявсене çӳремелли пĕртен-пĕр кĕпине çавăркаласа пăхрĕ. Вăл кивелнĕ ĕнтĕ, тĕлпулăва унпа кайма намăс пек туйăнчĕ ăна. Ыйтнă пулсан Регина хăйĕн пĕр кĕпине паратчех ăна: унăн вĕсем нумай. Пĕртен-пĕр хĕрĕшĕн ашшĕ-амăшĕ нимĕн те шеллемест. Япалисем чăматанне кĕмен пирки пукансем хыçне çакса хурать. Яланах кĕсье тулли укçа ун. Амăшĕ хĕрĕ патне нихăçан та ахаль килмест: е кĕпе, е çĕнĕ туфли, е кофта илсе парсах тăрать. Çакна курса мăнкăмăлланасси те пулкалать хĕрĕн. Анчах юлташĕсем тăхăнма мĕн те пулин ыйтсан — шеллемест, парать. Тутлă шăршлă духипе те сапса ярать. Тамарăна та пĕр кĕпине паратчех ĕнтĕ. Анчах хĕр ăна куçран каламасть пулин те ăмсанать. Хăй мĕскĕннине уйрăмах Регинăна кăтартас килмест унăн. Çитменнине Тамара çын япалине нихăçан та тăхăнмĕ. Халĕ Тамарăна хăй вечера каяйманни мар, урăххи пăшăрхантарать. Ăçта-ши ун амăшĕ? Аса илет-ши хĕрне? Çыру та çырмарĕ-çке хĕрĕ патне. Мĕншĕн кӳреннĕ вăл пĕчĕк хĕрне? Ашшĕ çинчен Тамарăн шухăшлас та килмест. Вăл уншăн вилнĕ.
Хĕр пуçĕнче шухăшсем пăтранчĕç. Ун пуçĕ усăнчĕ, куçран вĕри куççулĕ юхрĕ. Шăп çак самантра пырса кĕчĕ те ун патне Гриша.
— Тамара, эсĕ мантăн-им: паян тĕлпулу вĕт?
Тамарăн çак самантра никампа та калаçас килместчĕ. Вăл мĕн ачаран пĕчченлĕхе юратать. Çакăншăн ăна хăшĕсем мăн кăмăллă теме пăхаççĕ.
— Ман каясах килмест, Гриша, — сӳрĕккĕн хуравларĕ хĕр.
— Мĕн çыратăн эс паянхи кун? — сĕтел çинче уçă выртакан тетрадь çине пăхса илчĕ Гриша.
— Нимех те мар, — каччă вулама ĕлкĕриччен тетрадьне хупрĕ Тамара.
— Атя каяр, пурте пур, эс анчах пыман. Аван мар ялан ушкăнран уйрăм пулма.
Тамара кăмăлĕ çурхи çанталăк пек хăвăрт улшăнать. Тепĕр чухне вăл хурланнипе савăннине пĕлме те хĕн. Халĕ те нумай пулмасть пуçа усса ларакан хĕрĕн сăнĕ çуталчĕ, Гришăна хулран çавăтса кану пӳлĕмнелле утрĕ.
Вĕсем çитнĕ çĕре студентсем сĕтел хушшинчеччĕ. Вилкисемпе ăшталансах турилккесене тиретчĕç. Ыттисемпе пĕрле Тамара та хавасланчĕ. Ун савăнăçлă куçĕсем хăй çине тунсăхласа пăхакан йĕкĕт куçĕсене асăрхамарĕç.
Миша ташламарĕ. Вăл ăста ташăç тата ăста купăсçă пулнине халлĕхе кунта никам та пĕлмест-ха. Тăсса ярĕччĕ вăл купăсне. Ташлĕччĕ чĕрине амантнă пикепе. Хăй калама пултарайманнине уншăн купăсĕ калĕ. Уçса парĕ йĕкĕтĕн чунне. Анчах Тамара ун çине куç хӳрипе те пулин пăхманни ăна кӳрентерчĕ. «Нивушлĕ вăл мана маннă? — пăшăрханчĕ Миша. — Епле илемлĕ эсĕ. Сан куçусем тарăн тинĕс пек, мана хăй патне туртаççĕ. Путасчĕ ман çав тинĕсе. Ачашласчĕ хумлăн-хумлăн выртакан кăтрусене». Тамарăран пĕр шуранкарах питлĕ тăсланкă ача хăпманни ăна тарăхтарать. Тĕлпулăва килессе те хĕр çав йĕкĕтпех килчĕ. Миша куçĕсем вара çӳçне хитре çӳç тыткăчипе хĕстерсе çурăм çинелле сапаласа янă хĕре, ун çӳхе тутине ачашларĕç. Кĕпипе пĕр тĕслĕ хăлха çаккисем ăна пушшех те илемлетеççĕ. Тăсланкă каччă хĕре хăлхинчен темĕн каларĕ: Тамара шăнкăрав пек сассипе ахăлтатса кулса ячĕ. Çав сасă Миша чĕрине йĕппе тирнĕ пекех тирчĕ.
* * *
Университетăн «Е» корпусĕнче, 312-мĕш аудиторире, чăваш чĕлхипе семинар занятийĕ пырать. Михаил Петрович Васильев доцент студентсен реферачĕсене тишкерет. Вăл лутрарах, çулĕсене кура мар сарăлнă, кăвак çӳçлĕ арçын.
— Музякова, мĕншĕн эс топоним сăмаха топуним тесе çыран? Ку ăнсăртран кайнă-и сан е пĕлменни? — куçлăх айĕнчи вичкĕн куçĕсемпе шăтарас пек пăхать Михаил Петрович.
Студентка вăтаннипе хĕрелет. Пӳрнисем тетрадь листисене канăçсăррăн уçаççĕ.
— Тимлĕрех пулас пулать.
Михаил Петрович хăйĕн ĕçне аван пĕлни, ăна юратни тӳрех курăнать. Çавăнпах вăл студентсенчен те çирĕп ыйтать. Пĕчĕк йăнăшшăн та каçармасть.
— Арланов, эс питĕ нумай топоним тупнă. Аван ĕçленĕ. Сан ĕçе эп «пиллĕк» паллăпа хакларăм. Сана çак темăпа диплом ĕçĕ çырма сĕнетĕп.
Миша пĕрле вĕренекенсем хăй çине пăхнине курсан вăтанса каять. Унтан тӳрех хăйне алла илет те: «Çук, эп диплом ĕçне литературăпа çырасшăн», — тесе хуравлать.
— Шел, лайăх диплом ĕçĕ пулнă пулĕччĕ, — сăмси çине анса ларнă куçлăхне тӳрлетет доцент.
— Никитин Николай, эс ĕçе çиелтен çеç тунă. Пĕтĕмпе те вунă топоним тупнă. Ку реферат валли сахал.
Михаил Петрович студентсене доска умне чĕнсе кăларма пуçлать. Мишăпа Сашăн, Тольăн хушамачĕсене те ырăпа асăнать, тăрăшуллă пулнишĕн мухтать. Чăн та, чылай вăй хучĕç çамрăксем. Канмалли кунсенче ятарласа тăван ялĕсене çӳрерĕç, ватăсенчен çырма-çатра, улăх, юханшыв ячĕсем çинчен пĕлчĕç. Пуян иккен чăваш ялĕсем топонимсемпе. Вĕсене никам та тĕпчемен çеç. Мишăсен ялĕнче вара халиччен пĕр ученăй та пулса курман. Çырма-çатра ячĕсем те интереслĕ пек туйăнчĕç студента: Чашлама, Авăр çырми, Çӳлту, Сахтиме çырми тата ытти те. Миша ялти ватăсенчен вĕсен ячĕсене çеç мар, мĕншĕн çапла каланине те çырса илчĕ. Акă, сăмахран, Сахтиме çырми. Астăвать-ха Миша, ача чухне амăшĕ çак çырма çывăхĕнче йĕме те, аташма та чаратчĕ. Йĕрĕх тытать имĕш. Мĕншĕн апла тума юраманнине ыйтсан амăшĕ акă мĕн каласа пачĕ. Тахçантан тахçан вĕсен ялĕнче Уртем ятлă пуян пурăннă тет. Çав пуянăн Сахтиме ятлă чипер хĕр пулнă. Хĕрĕ ӳссе çитсен ашшĕ ăна ватă пуяна качча пама шут тытнă. Сахтимен вара юратнă каччи — тăлăх Анисим пулнă. Ашшĕ пĕррехинче вĕсене пĕрле тытать те Анисиме çĕçĕпе чикет. Сахтиме те çав каçах тарăн çырмана сиксе вилет. Халĕ унта шывĕ типнĕ ĕнтĕ. Хĕр ятне вара халăх халĕ те манмасть.
Михаил Петровича та килĕшнĕ ав Миша ĕçĕ, диплом çырма сĕнет. Анчах йĕкĕт литературăна ытларах килĕштерет. Вăл мĕн пĕчĕкрен кун кĕнеки, сăвăсем çырать.
Занятисем вĕçленсен Тамара уçăлмалла тесе хула урамне тухрĕ. Паян вăл ирĕклĕ. Унччен кунсерен пир-авăр комбинатне çип арлакан цеха урай çума çӳретчĕ. Цех начальникĕ тепĕр студенткăна ĕçе илнĕ май унăн халĕ кун сиктерсе тăватшар сехет ĕçлеме тивет. Укçи сахалрах лекет паллах. Анчах пурнăç укçа çинче çеç мар-çке. Çамрăк хĕрĕн хула урамĕсемпе те уçăлса çӳрес килет хушăран. Вăл васкамасăр студентсен хули еннелле утрĕ. Чăннипе вăл Шупашкар хулиех-ха. Çак районта студентсем ытларах пурăннă пирки çапла калаççĕ ăна. Хĕр занятисенчен общежитие, общежитирен библиотекăна е урăх çĕре васкакан студентсене сăнарĕ. Пурте хыпаланаççĕ. Тамарăн пурте илтĕнмелле: «Ăçта васкатăр? Чарăнсамăр кăштах! Пăхсамăр, епле илемлĕ пирĕн хула!» — тесе кăшкăрас килет. Çул хĕрринчи хыр турачĕсем мамăк пек юр айне путнă. Юрпа витĕннĕ çуртсем шурă тутăр çыхнă пикесем пек туйăнаççĕ. Анчах çунă юр пĕрчи хĕвел çинче мерчен пекех ялтăрать. Хĕл каçма юлнă кайăксем, хăйсем пуррине систерес тенĕ пек, унта-кунта чĕвĕлтетеççĕ. Çулăн тепĕр енче Атăл сарăлса выртать. Тăвайкки çинчен вăл ал лаппи çинчи пекех туйăнать. Аякри юр куçа йăмăхтарать. Пĕлĕчĕсем тата... Пĕринчен тепри тасарах. Сăнаса пăхсан кашниех мĕне те пулин аса илтерет. Авă кăн-кăвак тинĕсре пысăк мăйракаллă пăлан ишет. Ун хыçĕнче вара пăрушĕсем. Пăрахут евĕрлисем те пур кунта. Тамарăн ун çине ларса инçете-инçете ишес килет. Анчах çак илемпе киленме çынсен вăхăт çук. Яланах пурте таçта васкатпăр.
Республика площадьне çуранах утса анчĕ Тамара. Вăл çанталăк сиввине пăхмасăрах çӳхе атăпа тухрĕ. Ăшă атă илме пĕчĕккĕн укçине пухать-ха хĕр. Тепĕр стипендирен, тен, йӳнеçтеркелесе те илĕ. Унччен çӳхипех çӳреме тивет.
Тамара шăннă урине ăшăтас тесе автобус чарăнакан вырăна чупсах кайрĕ. Ун çине ларсан хăйĕн юратнă вырăнне, алăк патĕнчи «кăмака» умне, кайса тăчĕ, хĕр урине ăшă çапрĕ.
Çул çӳренĕ чухне яланах çынсене сăнама юратать Тамара. Халĕ те хăйне интереслентерекен япала шыраса çынсем ларса тухнă саксем еннелле пăхрĕ.
— Кама шыратăн эс? — тĕпчетчĕç юлташĕсем хĕрĕн çак хăтланкаларăшне курсан.
Куншăн Тамара хăй те аванмарланать. Анчах ачаранпах çынсем хушшинче амăшне шыракан хĕрача çитĕнсе çитсен те çак йăлана пăрахаймарĕ: ун куçĕсем яланах халăх хушшинче канăçсăррăн чупрĕç.
Общежитие çитсен Тамара кăшт çырткаларĕ те кĕнекисемпе тетрачĕсене йăтса вулав залне утрĕ. Вăл пынă чухне студентсем кунта туллиехчĕ. Хĕр хăй вырăнне, кĕтесри сĕтел хушшине, кĕрсе ларчĕ. Вуланăçемĕн кирлĕ сăмахсене тетрачĕ çине çырчĕ.
* * *
Анна аппа кил-тĕрĕшĕнчи ĕçсене пуçтарсан кӳршĕ яла мĕн ачаран пĕрле ӳснĕ Лисук тантăшĕ патне кайса килме шут тытрĕ. Тахçанах каяс тесе пурăнатчĕ, анчах ниепле те вăхăт тупăнмарĕ. Паянтан ырана, унтан тепĕр куна хăварса пычĕ каяссине. Халĕ, хĕл ларнă май, ĕçĕ те сахалланчĕ — каймаллах.
— Ай-уй, мĕнле килме пĕлтĕн? Аван чупатăн-и, ара? — тантăшĕ килнĕшĕн савăнчĕ Лисук.
— Чиперех. Хăв мĕнле тата?
Икĕ хĕрарăм ыталанса, ара та ара текелесе пӳрте кĕчĕç. Пĕлтĕр анчах хăпартса лартнă пӳртре хыр шăрши кĕрет. Сивĕ çĕртен кĕнĕ Анна аппана ăшă хум çапрĕ, вăл çăм тутăрне салтрĕ те кăмака çумĕнчен сĕтел патнелле куçса ларчĕ.
— Ачусем çыру çыраççĕ пуль?
— Çыраççĕ. Аслисем авланнă, кĕçĕннин кăçал салтакран килме срок çитрĕ.
— Аван-аван.
— Сан мĕнле тата? Иртнинче килсен кĕçĕнни шохверта теттĕн, халĕ тата ăçта, курăнмасть?
Лисукăн сăнĕ тĕксĕмленчĕ. Пĕр хушă ывăлĕн сăнӳкерчĕкĕ çине пăхса илсе куççульне шăлчĕ те калаçма пуçларĕ.
— Пĕчченех пурăнап эп халь, Анук. Аслисем чиперех-ха, виçĕ хĕрĕ те качча кайса çемьеленнĕ. Пĕри Ленинградра пурăнать, учительте ĕçлет. Тепри кӳршĕ яла качча тухрĕ те çамрăклах халь дояркăра çӳрет. Виççĕмĕшĕ Шупашкарти заводра. Пилĕк мăнук ӳсет ман халь, ара, хĕрĕсем ман чиперех-ха. Ывăлĕ вăт. Хама ватлăхра пăхса усракан пулĕ теттĕм. А вăл мана пăрахса хулана тухса тарчĕ. Учителе вĕренет. Кайран ялах таврăнап тет-ха та, кам пĕлет вĕсене, çамрăксене. Тем шут вĕсен пуçĕнче? Юлашки вăхăтра питĕ улшăнчĕ çав. Чĕнсен те чĕнмест. Хам ачана хам ăнланми пултăм. Пĕчĕк чухне чарăнма пĕлмесĕр калаçатчĕ. Çитĕнсен çăварне çăрапа питĕрчĕ тейĕн: ăçта, кампа çӳрет — нимĕн те каламасть.
— Вĕсен ĕнтĕ халь хăйсен çулĕ. Пире анчах ан пăрахчăр. Таврăнать пулĕ-ха ялах.
— Пĕр çул каялла эс килсе кайнă хыççăн пушшех улшăнчĕ ачам. Ялан шута кайса ларать. Тем çырать. Пĕр сăмах калинччĕ амăшне. Çук, ашшĕ пек пулнă çав. Ашшĕ çапла ăшра мĕн пуррине нихçан та каламастчĕ. Мăн кăмăллăччĕ. Ывăлăм та çаплах. Ăшĕнче вут-çулăм пулсан та, пурте йĕркеллех тет.
— Çамрăк çынна хĕр кулянтармасть-и?
— Ман ывăла тиркекен хĕр мĕнле хĕр вара вăл?! Пурте пур ман ывăлăн: сăнĕ-пуçĕ те, кĕлетки-çурăмĕ те.
— Çаплине çапла та. Хăв та çамрăк пулнă вĕт, Лисук. Астăватăн-и вырăс Çерушне? Вĕсем пирĕн яла вербувкăпа свет юписем лартма килнĕччĕ. Мĕн чухлĕ ăшна çунтармарăн уншăн. Эсĕ те хитре хĕрччĕ вĕт. Вăл вара урăххине саврĕ.
Миша амăшĕ чĕнмерĕ. Ахăртнех, хăйĕн иртсе кайнă çамрăклăхне, юратăвне аса илчĕ.
Саврĕ те пăрахрĕ. Асăнмалăх ача çеç тыттарса хăварчĕ ăна.
— Сан ывăлун пуçне те хĕр пăтратать. Пуриншĕн те телейлĕ килмест-çке юрату. Этем хăй шăпипе хăй те хуçа мар тепĕр чух.
— Анук, — тантăшне алăран тытрĕ Лисук, — вырăс Çергейĕ ача çуралассине пĕлсен ялтан тухса тарнине пĕлетĕп-ха эп, Лени çинчен те илтнĕ. Ара, хĕрĕ ăçта вĕсен?
— Вăл Шупашкарта, учитель пулма вĕренет, — ăшшăн çуталчĕç Анна аппа куçĕсем Тамара ятне илтсен.
— Хĕрĕ те амăшĕ пекех якăлти пуль? Лена хĕр чухне вĕçкĕнленме, хăй хитрипе мухтанма юрататчĕ.
— Хитрипе амăшĕнчен те ирттерет. Анчах кăмăлĕпе ăна хывман. Вăл сăпайлă хĕр. Ун амăшĕ çемьере пĕр ача пулнă пирки çапла ачаш ӳсрĕ. Чи лайăх кĕпе, атă-пушмак унччĕ. Нимĕн те шеллеместчĕç ашшĕпе амăшĕ хĕрĕшĕн. Астăватăн пуль, эпир уйра тыр выратпăр, вăл пасарсем тăрăх çӳретчĕ.
— Астумасăр. Ялти чи чаплă каччăсем те унахчĕ. Вырăс Сергейне те манран вăлах туртса илчĕ. Ашшĕпе амăшне те вăлах пĕтерчĕ: чăтаймарĕç вĕсем хĕрĕ кăтартнă мăшкăла — вăхăтсăр çĕре кĕчĕç.
— Тамара пачах урăхла. Вăл нушара ӳсрĕ. Нушара ӳснĕ çын вĕçкĕн пулмасть. Хам хĕр пекех юратап эп ăна.
— Лени ăçта-ши?
Анук чĕнмерĕ. Çак ыйтăва ăна Лисук мар, Тамара панă пек туйăнчĕ. Икĕ çул ĕнтĕ вăл унран хăрать. Анчах шăпаран тараймăн.
— Вилнĕ вăл.
— Епле... вилнĕ?
— Çаплах. Икĕ çул каялла тăванĕсене шыраса пирĕн яла милици килнĕччĕ. Ульяновск облаçĕнчи пĕр хулара пурăннă тет-и? Виçĕ кун ĕçе тухманнине сиссен çынсем кайса пăхаççĕ те виллине тупаççĕ. Милици калать, хытă ĕçетчĕ тет. Ӳсĕрпе эрех вырăнне хлурухвус ĕçнĕ тет.
— Хĕрĕ пĕлет-и кун çинчен?
— Пĕлмест. Çырупа çырмалли хыпар мар. Усал пулсан та амăшех. Кĕтет ăна Тамарик. Университет пĕтерсен ĕçлесе укçа пухатăп та тĕнче тăрăх аннене шырама тухса каятăп тет. Çавах тупатăп тет. Вилнĕ вăл тесе çырма алă çĕкленмест. Вихтăр та тăхта тет.
— Çăмăл пурнăç шырарĕ çав Лена. Эрехе пулах пуçне çирĕ. Мĕнле-ха эс мана кун çинчен халь тин калан?
— Пĕр çул каяллах килнĕччĕ ун пирки санпа канашлама. Ун чухне ывăлу пурччĕ те — шарламарăм. Хальхи çамрăксем вĕсем сăмах тытма пĕлмеççĕ те. Тамара хăлхине кĕресрен хăрарăм. Ахаль те ывăлу ун çинчен питĕ тĕпчесе ыйтса пĕлчĕ. Сирĕн пата хăнана килнĕ хĕр кам хĕрĕ вăл тет. Ман юлташ интересленет тет.
— Çапах та пĕлтермеллех сан кун çинчен хĕрне. Пуш шанчăкпа ан пурăнтăр.
— Пушă пулсан та шанчăк-çке.
Чылайччен калаçрĕç икĕ тантăш. Ĕлĕкхисене аса илчĕç. Лисук аппа ывăлĕ çыру сайра хутра çеç çырнăшăн пăшăрханчĕ. Анна аппа сăмах майăн Мишăпа Тамара илемлĕ мăшăр пуласси пирки асăнчĕ. Лисук: «Вăл хĕр çинчен ан та асăн, улми йывăççинчен аякка ӳкмест», — тесе сăмаха урăххи çине пăрчĕ.
Паян виççĕмĕш курсра вĕренекенсен хĕллехи сессийĕн юлашки экзаменĕ. Чăваш литература кафедрин заведующийĕ, Андрей Иванович Одинцов, студентсен пĕлĕвне тĕрĕслет. Вĕренекенсем пуçĕсене чикнĕ те тетрачĕсем çине тăрăшсах çыраççĕ. Хатĕрленӳ вăхăчĕ иртсен профессор студентсене пĕрин хыççăн теприне доска умне кăларма пуçларĕ.
Тамара тахçанах хатĕр. Вăл литературăна питĕ юратать. Пĕр-пĕр писатель е ун произведенийĕ çинчен çĕр варринче тăратса ыйтсан та пĕр такăнмасăр каласа пама пултарать. Халĕ те профессор хăйне чĕнессе чăтăмсăррăн кĕтсе ларать. Кăштах пăлханать.
— Петрова, эс хатĕр-им? — студентка çырмасăр ларнине курса ыйтать Андрей Иванович.
— Хатĕр.
Тамара çирĕп утăмсемпе утать. Билетне вĕрентекен умне хурать те çырни çине пăхмасăрах калаçма пуçлать.
— Николай Терентьевич Терентьев — чăвашсен паллă драматургĕ.
Профессор тимлесех итлет. Çак студентка чăваш литературине аван пĕлнине, ăна юратнине туять вăл. Ахальтен-и, профессор хаяр критикне пĕлсех, ун патĕнче диплом ĕçĕ çырма килĕшрĕ.
— Сан тата каламалли пур-и? — ыйтрĕ профессор Тамара калаçма чарăнсан.
— Мана «Хумсем çырана çапаççĕ» драма вĕçленмен пек туйăнать. Шухăшсем малалла чĕнеççĕ.
— Тĕрĕс. Николай Терентьевич ку пьесăна малалла çырасшăн. Вăл çак ĕçе çывăх вăхăтрах вĕçлемелле, ун чухне малалла калаçăпăр санпа, Петрова. Парăр-ха зачеткăра, — тет те Тамара зачетки çине «питĕ лайăх» тесе çырса хурать.
Пĕрремĕш курсра вĕренекенсен те паян юлашки экзамен. Чăваш çĕршывĕн историйĕ çинчен калаçрĕç студентсем. Экзамен вĕçленнĕ хыççăн Мишасен ушкăнĕ апат çиме кайрĕ.
— Фу, аранах пĕтрĕç ку экзаменсем, йăлăхтарсах çитерчĕç, — терĕ Коля урама тухсан.
Коля студентсем хушшинче сурăх кĕтĕвне ăнсăртран лекнĕ кашкăр пекех туять хăйне. Вăтам шкул пĕтерсен вăл завода ĕçлеме кайнăччĕ. Анчах амăшĕ пĕртен-пĕр тĕпренчĕкĕ алла шкул аттестатне çеç илнипе çырлахмарĕ: аслă пĕлӳллĕ тăвасшăн пулчĕ. Кольăна, вăтам шкулне те аран-аран пĕтернĕскере, студент кĕнекине алла илме çăмăлах пулмарĕ. Виçĕ çул тăрмашрĕ строительсен факультетне вĕренме кĕрес тесе — усси пулмарĕ. Юлашкинчен амăшĕн те чăтăмĕ пĕтрĕ пулас: тахçан пĕрле вĕреннĕ юлташĕсем патне тухса утрĕ. Паллакансем пулăшнипе Коля та студентсен ретне тăчĕ.
— Мĕн йăлăхтарни, эс экзаменсем вăхăтĕнче те пӳртре пăчăхса лармарăн пулас-ха, — шӳтлерĕ Саша.
— Ухмах штоль эп çирĕм пиллĕкрех тăват стена хураллама, — ихĕлтетрĕ Коля. — Эп пĕрех яла таврăнмастăп. А чăваш уйрăмне пĕтерекенсене пурне те çавах яла яраççĕ. Анне: «Диплом пулсан не пропадем», — тет. Пĕр-пĕр завода вырнаçтарĕ-ха ĕçлеме. Папаша ман районта пысăк шишка.
— Кам пулса? Эппин, мĕншĕн вĕренетĕн? — Коля хăйсенчен тăрăхланине тӳссе тăраймарĕ Миша та. — Сан вырăна урăххи кĕретчĕ. Вĕренме кĕме экзаменсем тытнă чух мĕн чухлĕ пултаруллă ачаччĕ пирĕн хушăра. Вĕсем хушшинче чăвашăн пулас Пушкинĕсем те пурччĕ пулĕ. Сан пек, ăнсăртран килсе çакланнă шăна-пăван пеккисем, алла алă çунипе кĕрсе каяççĕ те — вĕсен каялла яла таврăнма лекет.
Коля тарăхса кайрĕ. Вăл ахаль те хĕсĕк куçне хĕссе Миша çине çăтса ярас пек пăхрĕ. Анчах лешĕн чăмăртанă чышкине курсан каялла чакрĕ.
— Эс... мĕн? Эп айăп-лă мар... анне ăна, — текелесе студентсенчен аяккалла пăрăнса утрĕ.
— Çав кирлĕ ăна, — савăнчĕç ыттисем те. — Яланах пĕр юрă ун: укçа нумай ĕçлесе илесси тата хĕрсем.
— Хăй камне пĕлмест, пурне те тиркет. Группа пухăвĕнче сӳтсе явас ăна.
— Пур çав ун йышши этемсем; сăмси çинчине курмаççĕ, аякрине асăрхаççĕ.
Яшсем шавлăн калаçса университетăн тĕп корпусне апатланма кĕчĕç. Коля çеç вĕсем патне çывăха пыма шикленсе аякра утса пычĕ.
Обшежитие таврăнсан Миша пӳлĕмсем тăрăх çӳрерĕ. Ăна кăçал çуллахи стройкăна ĕçлеме каякан ушкăнăн командирĕ пулма суйланă. «Салтакра пулнă, вĕренӳре аван ĕлкĕрсе пырать, боксер. Пул, Миша, пирĕн командир», — терĕç студентсем пухура. Шанса панă чыса Миша хапăлласах йышăнчĕ. Халĕ умра чи йывăр тапхăр: отряда пултаруллă та ĕçчен ачасене суйласа илесси. Коля пек хӳрешке-студентсенчен усси сахал. Çуллахи вăхăтра студентсем укçине те ĕçлесе илесшĕн. Ирхи шуçăмрах ĕçе пуçăнма тивет. Укçашăн çеç-и? Романтика. Ушкăнпа шыва кĕме, пулла, çырлана çӳреме питех те илĕртӳллĕ. Каçхине кăвайт умĕнче çĕр каçасси тата... Ку çеç те мар-ха. Усăллă ӳсентăрансем пухаççĕ студентсем, ватă çынсене пулăшаççĕ, концертсем лартаççĕ. Тĕрлĕ ĕç кĕтет студентсене. Çавăнпа та Мишăн халĕ ĕç нумай: вăл отряд валли кирлĕ документсем хатĕрлет, пухусем ирттерет.
Коля юлташĕсенчен уйрăлса юлсанах каялла таврăнма шутларĕ. Анчах тутлă çиме вĕреннĕ хырăм ăна столовăйнелле хăваларĕ. Вăл автобус çине ларчĕ те педагогика институчĕн вăрттăн çĕрте вырнаçнă «Нарспи» столовăйнелле утрĕ. Апатланнă хыççăн тумтирне тăхăнса урама тухма хатĕрленнĕччĕ çеç — сасартăк хирĕç сĕтел хушшинче ларакан кивĕ пиншак, çĕтĕк çĕлĕк тăхăннă аллăран иртнĕ арçын ун куçĕ тĕлне пулчĕ. Вăл умри турилккери яшкана хыпалансах сыпать, кашăкне хурать те çăкăрне, ӳкесрен хăранă пек, икĕ аллипе ярса тытать. Юлашкинчен арçын çисе ячĕ те сĕтел çинчи çăкăр тĕпренчĕкĕсене пуçтарса çăварне хыпрĕ. Куçĕсем шурă çăм калпак, илемлĕ кĕрен кĕпе тăхăннă хĕр çине шăтарас пек пăхрĕç.
— Епле хитре эс, Тамара. Сана такам та юратмалла, — илтрĕ Коля арçыннăн хăрăлти сассине.
— Тек ан пыр мана ăсатма. Эп хамах ыран сан патна килеп.
Коля çак сасса илтсен тăпах чарăнчĕ. Палланă пек туйăнчĕ ăна. Анчах хĕр çурăмпа ларнă пирки вăл камне уйăрса илеймерĕ.
— Тавтапуç сана, Тамара, — арçын аллине хĕр хулпуççийĕ çине хучĕ.
Ун умĕнче ларакан хĕр сумкинчен темĕн кăларса тыттарчĕ те тумтирне тăхăнма васкарĕ. Коля хĕре тинех палларĕ — университетра нумай каччă чĕрине çунтаракан Тома-Томочка. Коля хăй те çулăхнăччĕ пĕрре ун çумне, анчах çак мăн кăмăллă хĕр çупкине туяннăран куçĕсенчен вут-çулăм çеç сирпĕнчĕ. Чылайччен тарăхса çӳрерĕ вăл ун çине.
Анчах хĕр ытти йĕкĕтсене те çавăн йышши «парнесем» туянтарнине илтсен амăш пĕтмесĕр хĕр пĕтмест тесе аллине сулнăччĕ. «Ав епле пике иккен эс, — сасăпах калаçрĕ вăл, — вĕрентĕп сана чипер каччăсен чĕрисене çунтарма. Кам-ши çак арçын? Ашшĕ çук-ха ун. Эппин...»
Коля шухăшне вĕçне çитермесĕрех пиншакне хыпаланса тăхăнчĕ те автобус чарăнакан вырăналла чупрĕ.
* * *
Галя паян пӳлĕмре урай çăвать. Ун черечĕ. Ĕнер Шура çунăччĕ. Хĕр пӳлĕме тирпейлерĕ те миска йăтса кухньăна кайрĕ. Вăл пынă çĕре студентсем чылайччĕ кунта. Сăмсана шаритленĕ çĕрулми, сухан шăрши кăтăклать. Уйăх вĕçленсе пынине кухньăна кĕрсен тӳрех пĕлме пулать. Стипенди панă хыççăн кунта çу, кăлпасси, çăмарта шăрши кĕрет. Уйăх вĕçнелле вара студентсен йышĕ те чакать кухньăра. Кам чейпе çăкăр, кам чăмăрла çĕрулми пĕçерет. Хушăран яшка шăрши коридора сарăлать.
Гальăсен пӳлĕмĕнче вара пачах урăхла. Вĕсем стипендирен ушкăн кассине пурте укçа хываççĕ те кайран пĕчĕккĕн апат-çимĕç илсе пурăнаççĕ. Тепĕр стипендичченех çитет вăл хĕрсене. Çавăнпа вĕсен сĕтелĕ çинче кашни каçах вĕри яшка пăсланать.
— Мĕн тутли пĕçеретĕр, пире çиме чĕнетĕр? — сăвăласа калаçрĕ Галя кухньăна кĕрсен.
— Пур — пĕрле, çук — çурмалла, — хуравларĕ Юля, вырăс уйрăмĕн студентки.
— Галя, сирĕн çăкăр пур-и? — ыйтрĕ студентсенчен пĕри.
— Пурччĕ. Шура пӳлĕмрехчĕ, кайса ил.
— Мана тăвар парсамăрччĕ кăштах, — пушă стакан йăтса пырса кĕчĕ кухньăна Володя историк.
Студентсем шӳтлерĕç, мĕн пуррине пайларĕç.
— Галя, Тамара сирĕнпе пурăнать вĕт? — пурте тухса кайсан ыйтрĕ Юля. — Ун çинчен общежитире япăх хыпар çӳрет, эс илтмен-и?
— Çук. Мĕнле хыпар?
— Ун тĕрмере ларса тухнă темĕнле арçын пур теççĕ. Тамарăн ача пулать тет.
Хăй умĕнче Юля мар, урăх хĕр тăрать пулсан Галя ăна çупса янă пулĕччĕ. Анчах Юля сăпайлă хĕр. Вăл çын çинчен пули-пулми калаçмĕ. Хĕр, Ульяновск хулинчен килнĕскер, чăваш хĕрĕсене килĕштерет. Килтен парса янă кучченеçĕсемпе те хăналать.
— Ăçтан илтрĕн?! Кам каларĕ?! Суя ку!
— Хам та малтан ĕненмерĕм. Анчах эп ăна пĕррехинче, чăн та, япăх тумланнă арçынпа курнăччĕ. Вăл Тамарăна общежитие çитиех ăсатса ячĕ. Тен, вăл ун тăванĕ.
— Пулма пултарать, — хуравларĕ Галя Тамарăн тăван çуккине пĕле тăркачах.
Тамара Горький ячĕпе хисепленекен библиотекăран тухрĕ те пир-авăр фабрикинелле утрĕ. Унта автобуспа та кайма пулатчĕ паллах. Анчах кунĕпе библиотекăра ларнă хыççăн хĕрĕн уçă сывлăшпа сывлас килчĕ; вăл çуранах утрĕ.
Цехра сывлама çук пăчă. Хĕр тумне улăштарчĕ. Витре йăтса урай сĕрме тухрĕ. Кĕçех çип пĕтĕрекен машинсен шавĕ хĕр хăлхисене мăкларĕ. Вăл ятарласа паракан ватка татăкĕпе вĕсене хупларĕ. Кунĕпе ĕçленĕ машинăсем тавра тусан чылаях пуçтарăннă. Унта та кунта мамăк татăкĕсем выртаççĕ. Тамара, пĕр тусан пĕрчи те хăварас марччĕ тесе тимлесе ĕçлет. Хушăран тарланă çамкине аллипе шăлса илет. Йывăр ăна. Çуллахи сесси çывхарнă май вĕренмелли те нумай. Занятисем вĕçленсенех библиотекăна каять, куçĕсем ывăничченех тишкерет кирлĕ кĕнекесене. Пӳрнисем нумай çырнипе хускалми пулсан çеç библиотекăран тухса утать. Ытти студентсем пек общежитие кайса кăшт канса выртĕччĕ, анчах юрамасть: ăна фабрикăра кĕтеççĕ. Темиçе хутчен те ĕçрен хăтарма ыйтса заявлени çырчĕ — стипенди укçи пурăнмалăх çитменни ăна çурма хистерĕ. Тамарăн ыттисенчен япăх тумланса çӳрес килмест. Юратмасть вăл хăйне шелленине. Тăлăх тени ун чĕрине ыраттарать. Ача çуртĕнче те аслисем хăйне шелленине курсан йĕрсе ярас мар тесе тутине юн тухиччен çыртатчĕ. Кайран çынсем курман чухне йĕретчĕ.
Тамара фабрикăран тухнă çĕре таврана каç сĕмĕ çапнăччĕ. Вăл çула май каçхи лавккана кĕрсе булка илчĕ те общежити еннелле çуранах утрĕ. Çăкăр шăршине туйсан çеç хăй паян иртенпе те нимĕн те çименнине аса илчĕ. Вĕренме килсенех аптрамастчĕ-ха Тамара: хĕрсемпе пĕрле стипендирен укçа пухатчĕç те пĕрле пĕçерсе çиетчĕç. Халĕ вара икĕ тĕрлĕ пурнăç пуçланчĕ уншăн. Пĕри — çынсем кураканни, тепри...
Кам вăл çав çын, хĕрĕн пурнăçне ӳппĕн-тĕппĕн çавăрса янăскер? Мĕншĕн вăл Тамарăшăн хаклă?
...Ăна Тамара ăнсăртран тĕл пулчĕ. Ун чухне вăл ĕçрен таврăнатчĕ. Яланхи пекех, автобус çинчен иртерех анса юлчĕ те общежити еннелле çуранах утрĕ. Çуллахи ăшă каç. Тӳпери çăлтăрсем кăвак тинĕсри карапсем пек ишеççĕ, ăшă çилпе шăпăлтатса ларакан çулçăсем илемлĕ кĕвĕ кăлараççĕ. Тамара юрла-юрла утрĕ. Иртен-çӳренсене сăнарĕ. Сасартăк ун куçĕ çул хĕрринчи йывăçсем хушшинче тăракан пĕр ĕмĕлке çинче чарăнчĕ.
— Хĕрачи, — чĕнчĕ çакскер.
Тамара каялла та, малалла та утма хăраса тăчĕ.
— Ан хăра манран, — терĕ çак çын тĕмсем хыçĕнчен тухса. — Чăвашла юрланăран чĕнтĕм сана.
Хĕр арçын хăй патнелле çывхарнăçемĕн каялла чакрĕ, аллинчи дипломатне çирĕпрех тытрĕ. Унта юлашки укçи, вунă тенкĕ те хĕрĕх пус, выртнине аса илсен пушшех шикленчĕ. Мĕн курĕ вăл çак çын ун укçине кăларса илсен? Тепĕр çур уйăх выçă пурăнма лекет. Юлташĕсене вăл кун çинчен нихçан та пĕлтермĕ. Тарас — урисем итлемеççĕ, çĕр çумнех çыпçăнчĕç тейĕн.
— Сан çимелли çук-и, хĕрĕм?
— П... пур, б... булка.
Хĕрĕн хăйĕн те хырăмĕ выçă, анчах булкине памасан та юрамасть. Унпа çеç çырлахсан юрĕччĕ-ха. Укçине çеç ан тивтĕр.
— Эс манран ан хăра. Тарăн ялĕнчен эп, илтмен-и? Виçĕ ывăл ӳстертĕм, пурте аслă шкул пĕтерчĕç. Виçĕмçул амăшĕ чĕре чирĕпе вилсе кайрĕ. Хам инвалид, ĕçлейместĕп. Пӳрт йăтăнса анчĕ. Ывăлăмсем пĕри те усрасшăн мар. Кинĕсем ман çине упăте çине пăхнă пек пăхаççĕ. Пурăнатăп çапла, кăнтăрла вокзалсенче çӳретĕп, каçхине пĕр-пĕр йывăç тĕми айне кĕрсе выртап.
Тамарăн шикленни иртсе кайрĕ. Вăл çĕрлехи çын патне çывхарчĕ, сумкинчен печени, ирхине занятисене кайиччен чейпе ĕçме илнĕскере, кăларчĕ.
— Акă ме, çи. Ман урăх нимĕн те çук.
— Куншăн та спаççип сана, хĕрĕм. Виç кун ăша пĕр тĕпренчĕк те яман. Алă тăсса ларнине курсан çынсем ман çине тискер чĕрчун çине пăхнă пек пăхаççĕ. Хăшĕсем параççĕ, теприсем мĕн те пулин каласа кӳрентереççĕ. Шăпăрт иртсе кайччăрччĕ уш. Ĕçе вырнаçасшăнччĕ, пире инвалидсем кирлĕ мар теççĕ. Хурала та илмеççĕ. Пенси укçи пĕр уйăха çитмест.
Хĕр арçынна тимлесех итлерĕ. Тен, ун амăшĕ те таçта çапла ыйткаласа çӳрет пулĕ. Тамарăн çĕрлехи çыншăн мĕн те пулин ырă ĕç тăвас килчĕ. Вăл шухăша путрĕ. Унтан дипломатĕнчен укçа кăларса ватта тыттарчĕ.
— Ме, мучи, виçĕ тенкĕ. Сахалрах та, урăх çук, студентка эп.
Арçын укçана чĕтрекен аллипе ярса тытрĕ, унтан çутă çинче, чăн укçах-ши тенĕ пек, çавăркаларĕ.
Çапла паллашрĕ Тамара Никантăр мучипе. Ĕç укçи панă кунсенче столовăйне илсе кайсах хăналарĕ. Çынсем хăйсем çине пăхнине хĕр асăрхаманçи пулчĕ. Вĕсем иккĕшĕ туслашрĕç, пĕр-пĕринчен нимĕн те пытармарĕç. Ăшра мĕн пуррине хĕр мучăшне çеç каласа пама пултарчĕ. Никантăр мучи те хăй хуйхине унпа пайларĕ.
Тамара общежитие çитнĕ çĕре хĕрсем каçхи апат тунăччĕ ĕнтĕ: сĕтел хушшинче хĕрсех темĕн сӳтсе яваççĕ.
— О-о, кам килчĕ! — ура çине тăчĕ Боря. — Каçхи салам сана, Тамара.
— Салам-салам.
— Апат çиетĕн-и, Тамара?
— Çук, эп тутă.
— Сурать вăл сирĕн суп яшки çине, — ихĕлтетрĕ юнашар пӳлĕмре пурăнакан Римма. — Вăл ресторан апачĕсене çеç çиет.
— Сана мĕн ĕç? — кĕвĕç чунлă хĕре татах та тарăхтарса тавăрчĕ Тамара.
— Эпир каяр-ха, ырă каç пултăр, — тесе Боря пӳлĕмрен тухрĕ. Ăна ăсатмалла тесе Галя та ун хыççăн утрĕ.
Пӳлĕмре Шура, Регина, Римма çеç тăрса юлчĕç. Пĕри те чĕнмерĕ. Тамара çеç, сĕтел çинчи хитре хуплашкаллă кĕнекене асăрхасан, шăплăха татрĕ.
— Гриша пулчĕ-им кунта?
— Пулчĕ. Ăнчах вăл тек сан çине çаврăнса та пăхмĕ. Сан пек юххасем ăна кирлĕ мар! — тесе Римма пӳлĕм алăкне шанлаттарса тухса кайрĕ.
Çак вырăс уйрăмĕн студентки хăйне мĕншĕн килĕштерменнине пĕлет Тамара: вăл Гришăна кăмăллать. Ăна юрас тесе тĕрлĕ тĕслĕ сăрăпа сăрланать. Лешĕ Тамарăнах савнăшăн чунтан тарăхать.
— Мĕншĕн эп юхха пултăм-ши? Гриша пăхманнишĕн эп пачах та макăрмастăп, — лăпкăн хуравларĕ Тамара.
— Тамара, мĕншĕн эс çав тери мăн кăмăллă? — сăмах хушрĕ халиччен чĕнмесĕр ларнă Регина. — Эс хитре, сана такам та савмалла. Ман пичче те сана пĕрре курсах кăмăлларĕ. Кама саватăн эс, Тамара? Виçĕ çул хăвна ним пулман пек тытатăн. Кам эс? Ăшу çунсан та — пуç ыратать тен. Хырăму выçсан та тутă тен. Эп пĕтĕмпех сисетĕп: темĕнле вăрттăнлăх, çынсене пĕлме юраманни пур сан. Чунна уçсам, Тамара, ан асаплан пĕччен. Пысăк хуйхă пулнă пулсан пĕрле пайлар ăна, çăмăлрах пулĕ. Сана пурте мăн кăмăллă, хăй хитрипе мухтанать теççĕ. Ку пачах та...
— Теççĕ, теççĕ, — хĕрӳленчĕ Тамара. — Ман пурте йĕркеллех. Эс мана кала малтан: мĕншĕн Гриша ман парнене каялла тавăрчĕ?
— Уç кĕнекӳне, вара пĕлен.
Тамара кĕнеке хуплашкине уçрĕ те Гриша çырнă йĕркесене вуларĕ: «Çынсем пулаççĕ тĕрлисем: хаяррисем, çепĕççисем. Пĕри пулать сăнпа хитре, чун-чĕрипе вара — хивре».
— Мĕне пĕлтерет ку?
— Эпир ăçтан пĕлер? — тӳрккесрех тавăрчĕ Шура та.
— Пĕрремĕш курсри пĕр студент та саншăн асапланать теççĕ. Эс нимĕн те сисмене перен.
— Кам-ши вăл, маншăн асапланаканни?
— Миша Арланов. Эс ăна пĕлме кирлĕ. Университетри вăйлă йĕлтĕрçĕсенчен пĕри. Астăватăн-и, пĕлтĕр пирĕн пата яланах пĕр яштака каччă çăкăр патне çӳретчĕ. Анчах вăл сана курас тесе пирĕн пата çӳренине эпир пурте пĕлнĕ. Сана курсан хĕрелсе каятчĕ. Эс çук чухне çăкăрне илмесĕрех тухса каятчĕ.
— Мишăпа эпир кӳршĕ ялсем çеç.
— Ку ниме те пĕлтермест. Пĕр ялтисем те пĕр-пĕрне саваççĕ. Гриша пăрахни те хумхантармасть-и сана? Питĕ туслăччĕ-çке эсир?
— Гришăпа эпир юлташла çеç. Мана никам та кирлĕ мар! — Тамара куçĕ куççуллĕ тарăхупа тулчĕ. — Пурте вĕрентеççĕ. Эп пĕчĕк ача мар, хамах пĕлеп мĕнле пурăнмаллине!
Регинăна сиввĕн тавăрнăшăн Тамара чĕри ыратрĕ. Анчах сăмах салакайăк мар, пĕр вĕçерĕнсен тавăраймăн. Яланах çапла: каланă сăмахшăн чылайччен ӳкĕнсе çӳрет. Ăшĕнче каçару ыйтать, сасăпа — нихăçан та. Хăй чунне ют çын кĕме тăрăшни, тĕпчени тарăхтарать ăна. Вăл ун хуйхи. Эппин, пĕчченех тӳссе ирттермелле ăна.
Çĕр çинче çирĕм пĕр çул çеç пурăнать пулин те хуйхине туллиех курнă Тамара. Ашшĕ-амăшĕпе çапла пулса тухни чĕререн кулянтарать ăна. Пĕрремĕш юратăвĕ те ăнăçлă пулмарĕ хĕрĕн. Пĕрремĕш курсра чухнех паллашнă каччă ăна урăххипе, пĕр пӳлĕмре пурăнакан Тоньăпа, улăштарчĕ. Мĕн чухлĕ ăшне çунтармарĕ-ши уншăн Тамара. Анчах ун асапне никам та сисмерĕ. Ана курмассерен хĕр чĕри йĕппе чикнĕ пек ыратса илетчĕ, кĕлетке тăрăх чĕтретсе хумсем чупатчĕç. Майĕпен чунĕ хытрĕ Тамарăн. Савнă çынни Тоньăпа пĕр çемьене чăмăртансан хăйне хăй алла илчĕ, ăшĕнче тек никама та хам çывăха ямăп тесе тупа турĕ. Ача çуртĕнче те аслисем сахал мар кӳрентернĕ ăна. Анчах Тамарик нихăçан та йĕместчĕ: шăлне çыртса чăтатчĕ. Пурăна киле вĕсене те сиввĕн тавăрма хăнăхса çитрĕ. Вăл ăшă сăмах Анна аппасăр пуçне никамран та илтсе курман, хăй те каламан. Никантăр мучипе паллашнă хыççăн çĕр çинче ырă çынсем те сахал мар текен шухăшпа килĕшрĕ.
* * *
Миша университетран тухрĕ те пӳлĕмне кайрĕ. Вăл апатланнă çĕре юлташĕсем те килчĕç. Вĕсем кинора пулнă иккен. Урамра пуçланă хĕрӳ калаçу вĕсен халĕ те вĕçленмерĕ.
— Мĕнле кино курнă вара эсир?
— «Хура хурăн», — хуравларĕ Саша. — Кайса кур, вăрçă çинчен, питĕ интереслĕ.
— Ытла та путсĕр пулнă вĕсем. Ман, арçын пулсан та, куççулĕ тухрĕ, — хурлăхлăн пĕлтерчĕ Толя.
— Ой, пĕлетĕр-и, эп паян мĕн куртăм? — çав вăхăтра пӳлĕме Коля шавласа килсе кĕчĕ. — Ну, кун пеккине курманччĕ.
— Кала часрах, мĕн куртăн, асту вилме выртсан час вилеймĕн, каллех кам çинчен те пулин элек илсе килтĕн пуль ĕнтĕ, кăвакал, — тĕрĕссине куçран калама хăнăхнă Толя ăна тиркемесĕр тӳсеймерĕ.
— Виççĕмĕш курсри Тамара Петровăна пĕлетĕр-и эсир?
Савнийĕн ятне илтсен Миша туртăнса илчĕ. Чĕри усал хыпар илтессе кĕтсе ыратса илчĕ.
— Пĕлтĕр хăйсен курсĕсем хушшинче ирттернĕ олимпиадăра пĕрремĕш вырăна тухнăччĕ, çав хĕр çинчен калатăн-и эс?
— Шăпах çавă. Курасчĕ сирĕн: еплерех каччăна çавăрса илнĕ вăл халь. Тĕрмере ларса тухнăскер: алла-аллăн тытăнса утаççĕ:
— Эс калан тăк кала, анчах йĕркерен ан тух. Ăçтан пĕлен эс вăл тĕрмере ларнине е пĕрле лартăн-и, е сана кун çинчен кукамун кукамăшĕ пĕлтерчĕ?
— Тен, вĕсем пĕр-пĕрне юратаççĕ. Çӳреччĕр, сана мĕн ĕç? — Толя майлă пулчĕ Саша та. — Тахçан хăв та çунмастăччĕ-и-ха уншăн?
— Çав утмăл çулхи арçынпа çирĕмри хĕр хушшинче мĕн юратăвĕ пултăр?! Мана ун пек юхха кирлĕ мар!
Каччăсем калаçнине Миша йĕп çинчи пек итлесе ларчĕ. Юрать-ха вăл вĕсене çурăмпа ларать. Унсăрăн юлташĕсем Коля калаçнăçем вăл пĕрре шурса, тепре хĕрелсе кайнине асăрханă пулĕччĕç. Анчах лешĕ хăй савакан хĕр çине мăшкăл шывĕ сапма пуçласан — чăтаймарĕ.
— Чарăн! Саншăн çынна вараласси нимĕн те мар: Тамара таса хĕр, пĕлетĕн-и, таса хĕр!
Сашăпа Толя Мишăпа мĕн пулса иртнине ăнланаймасăр ун çине пăхрĕç. Коля та çĕнĕ хыпарпа пурне те тĕлĕнтерĕп тесе шухăшланăччĕ. Вăл пĕрремĕш пĕлчĕ-çке ăна. Халĕ вара...
— Епле вăл çын хуйхишĕн савăнать. Хăвна тиркенĕшĕн тарăхнă эс ăна, кăвакал.
— Эс Тамара çинчен усал калама ан хăйнă пул!
Сашăпа Толя ун çине тĕлĕнсе пăхрĕç. Мĕн пулчĕ сасартăк ăна?
— Миша, эс Тамарăна çывăх пĕлетĕн-им? — ыйтрĕç юлташĕсем Коля пӳлĕмрен тухса тарсан.
— Эпир унпа кӳршĕ ялсем, — графинран шыв ярса ĕçрĕ Миша.
Регана библиотекăран Тамарăпа пĕрлех тухасшăнччĕ. Анчах лешĕ ăна систермесĕрех тухса кайнă. Тусне каламалли пур хĕрĕн. Мĕнрен пуçламаллине пĕлмест. Чуна амантма часах, тӳрлетме... Çепĕç сăмахсем шырать Регина. Анчах хыпарĕ чапли мар, кирек мĕнле çавăрттарса каласан та чуна амантать. Пĕлет вăл: Тамарăшăн çак хыпартан хăрушши нимĕн те çук, чунĕ кӳтнипе тем туса та хума пултарать. Çиелтен пăхсан çеç вăл хытă чĕреллĕ пек. Шалтан вара — ытла чечен: часах кӳренет. Çапах каламаллах. Вăл каламасан тепри калĕ, пушшех кӳрентерĕ.
— Тамара, — чĕнчĕ вăл ĕçрен таврăннă тантăшне.
Кĕтмен çĕртен Регинăн шухăшне алăка шаккани татрĕ.
— Питĕрмен унта, кĕрĕр.
Пӳлĕме Миша кĕрсе тăчĕ. Аллине хутпа ручка тытнă.
— С-сирĕн çăкăр пур-и? — Тамара куçĕсенчен пăрăнчĕ йĕкĕт.
— Çăкăр? — ыйтрĕ Регина йĕкĕтĕн аллисем çине пăхса.
— Çапла, çăкăр, — çаплах аяккалла пăхса калаçрĕ каччă. — Юрĕ эппин, тепĕр чух килĕп, чăрмантартăм пулас.
— Куртăн-и? — Миша тухса кайсан Тамара çине пăхса калаçрĕ Регина.
— Эс мана темскер каласшăнччĕ пулас?
— Пĕлетĕн-и, Тамара, эп пĕр хыпар илтрĕм сан çинчен. Ку суя пулнине пĕлетпĕр эпир, çапах та сана асăрхаттарса хурас терĕмĕр.
— Мĕнле хыпар-ши?
— Сан темĕнле арçын пур теççĕ. Тĕрмере ларса тухнăскер. Тата...
— Мĕн тата? Кала, ма чарăнтăн?
— Сан ача пулать теççĕ.
Çак сăмахсем кĕтмен çĕртен пулнипе Тамара ура çинче аран тытăнса тăчĕ. Сĕтел çиттине пӳрнисемпе канăçсăррăн пĕтĕркелерĕ. Сассăр юхакан куççулĕ писевленĕ тути патне çитрĕ. Хĕр тăвар тутине туйрĕ. Тăварлă куççулĕ... «Мĕншĕн... мĕншĕн ман пĕтĕм пурнăç тăварлă? Кама усал тунă эп?» — çиçсе илчĕ Тамара пуçĕнче.
— Тамара, Тамара, — хĕр чĕтреме ернине курсан ăна хулпуççинчен силлерĕ Регина.
«Ав мĕншĕн Гриша ман кĕнекене каялла тавăрнă. Ав мĕншĕн мана Римма юхха терĕ. Мĕншĕн çынсем çавăн пек чунсăр? Мĕншĕн ырă ĕç тусан та сивлеме пăхаççĕ? Мĕншĕн яланах тепринче япăххине шыраççĕ? Ăçта каяс? Анна аппа... Вĕренсе пĕтермесĕрех таврăнтăн-и тесе ыйтĕ. Никантăр мучи... вăл арçын-çке? Ăна мĕнле хăйса калас кун çинчен? Эппин... Ман урăх çул çук. Пĕччен эп. Ытлашши эп çак çĕр çинче», — шухăш вĕлтлетрĕ хĕр пуçĕнче.
— Тамара! — силлерĕ ăна çаплах Регина. — Тамара, ку суя пулнине часах пурте пĕлĕç. Çапла йывăра ан ил-ха çын сăмахне.
«Анчах мĕнле тăвас-ха çав ĕçе? Ытла та хăравçă-çке эп. Шăширен те хăратăп. Хăрушă!»
— Тамара, кала-ха мĕн те пулин!
— Ман пĕччен пулас килет, — тесе Тамара пӳлĕмрен тухрĕ.
Регина пырса çитнĕ вăхăтра çăвăнмалли пӳлĕмĕн алăкĕ хупăччĕ ĕнтĕ. Кĕç кранран шыв шăпăртатса юхни илтĕнчĕ. Регина алăка шаккарĕ, Тамарăна чĕнчĕ. Анчах унта çын çук тейĕн: пĕр сас-чӳ те илтĕнмерĕ.
Тамара чӳречене уçса ячĕ. Юрать-ха вĕсен пӳлĕмĕ çиччĕмĕш хутра: сиксен тӳрех вилен. Тӳпере çăлтăрсем йăлтăртатаççĕ. Аялта ура сассисем. Туфли кĕли шаклатни хĕре тăнлавранах пырса çапрĕ. Пĕр хĕр хавассăн кулса ячĕ, Галя... Киноран таврăнаççĕ Борьăпа. Пĕрле вĕренекен, виçĕ çул хушши пĕрле пурăннă юлташне юлашки хутчен курса юлас тесе Тамара чӳречерен пуçне кăларчĕ. Гальăпа Боря общежитие кĕрсе кайнăччĕ ĕнтĕ. Хăрушă!
Тамара çăвăнмалли пӳлĕме кĕрсе кайсанах Регина чĕри ырă мара сисрĕ, вăл унталла-кунталла чупкаларĕ, тусне алăк урлă ăшă сăмахсем каласа йăпатрĕ. Анчах Тамара пĕр сас та кăлармарĕ.
Мĕн тăвас? Епле хăтарас ăна? Кама чĕнес? Борьăна чĕнсен алăка çĕмĕрме пулать паллах. Анчах Гальăн чĕлхи чараксăр: ыранах Тамара çинчен усал хыпар сарăлĕ. Ăçта-ши Шура? Вăл яланах мĕн те пулин шутласа тупма ăста. Миша! Акă кам çăлма пултарĕ ăна!
Çак йĕкĕте Регана тахçантанпах кăмăллать. Ăна курсанах хĕр кĕлетки тăрăх ăшă хумсем чупаççĕ. Мишăн чĕри камшăн çуннине те пĕлет вăл, анчах чĕрене хушаймăн. Тамара йĕкĕт çине хăрах куçпа та пăхманни ăна шанăç паратчĕ. Каччăн юратăвĕ вара сӳнме мар, татах та вăйланса пычĕ пулас.
— Миша, — вăл пурăнакан пӳлĕме шаккамасăрах кĕрсе тăчĕ хĕр. — Тух-ха часрах.
— Мĕн пулнă?
— Унта... Тамара... юрамасть ăна пĕччен хăварма.
— Ăçта?!
Вĕсем çиччĕмĕш хута хăпарнă çĕре çăвăнмалли пӳлĕмре Тамарăн сасси те илтĕнместчĕ.
— Йĕрет, — хăлхине алăк патне тытса итлерĕ Регина. — Эппин, чĕрех.
Регина Миша çине тĕмсĕлсе пăхрĕ. Тамара паян ун шăпине татса парассине аванах ăнланчĕ вăл. Анчах Тамара чĕрри унăн чĕре ыратăвне çăмăллатрĕ.
Миша Тамарăпа мĕн пулса иртнине пĕтĕмпех ăнланчĕ: хăй çине йăтăнса аннă инкекрен çăмăл майпа хăтăлма шутланă хĕр. Вăл хулпуççийĕпе алăка мĕнпур вăйран тĕртрĕ: пĕр пăта çинче çеç тăракан алăк питеркĕчĕ тăпăлса тухрĕ.
— Тамара, — кĕтесри хĕр патнелле утрĕ Миша. Вăл Тамарăна ура çине тăратрĕ, ăна ачашшăн хăй çумне пăчăртарĕ. — Айванскерĕм эс ман.
Регина кунта хăй ытлашши пулнине туйрĕ, сӳннĕ шанчăкĕпе пӳлĕмнелле утрĕ.
— Тамара, икĕ çул эп сан çинчен шутлатăп. Сан ятна кунне миçе хутчен асăнатăп пулĕ. Маншăн эс ирхи сывлăш пекех таса.
— Миша, — куççулĕ витĕр калаçрĕ Тамара, — эс нимĕн те пĕлместĕн. Эп... ман çинчен...
— Суя ку. Эп ăна ĕненместĕп. Хаяр чĕлхесем пистолетран та хăрушă теççĕ. Çын сăмаххи хыççăн ан кай нихăçан та.
— Çук, эс нимĕн те пĕлместĕн. Вăл çын Никантăр мучи. Эп ăна кăшт пулăшас терĕм.
— Кам вăл Никантăр мучи? Сан тăвану-и?
— Çук. Ăна ывăлĕсем хăваласа кăларса янă.
— Епле ырă чунлă эсĕ. Каçар мана. Эп сана мăн кăмăллăскер тесе шутланă.
— Эпир унпа канмалли кун Анна аппа патне кайса килме шутланăччĕ. Унта чӳречисене хăмапа çапнă пӳртсене асăрханăччĕ. Çавсене пĕрне илес шут пур пирĕн. Анна аппа пулăшсан паллах.
— Ку йывăрах мар. Çурт хуçисемпе курса калаçăпăр та.
— Никантăр мучи савăннă пулĕччĕ. Тавтапуç сана, Миша, — каччă аллине чăмăртарĕ хĕр. — Ман сана каламалли татах пур. Анна аппана паллатăн-и эс?
— Питĕ лайăх пĕлетĕп. Пирĕн анне Кивкасран пулнă. Вăл ман аннен тусĕ.
— Эппин, ман анне çинчен те пĕлетĕн эс? Манпа паллашнăшăн ӳкĕнмĕн-и?
— Нимĕн те ан кала. Эп сан çинчен йăлтах пĕлетĕп. Ашшĕ-амăшĕшĕн ачисем айăплă мар. Юрататăп эп сана, Тамарик.
Тамарăн çак ята илтсен чунĕ хурланчĕ. Ăна кун пек, Анна аппасăр пуçне, никам та чĕнмен. Вăл йĕрсе ячĕ.
— Ан йĕр. Куратăн-и, шурăмпуç килет. Тух кĕтесрен. Çĕнĕ кун, пирĕн кун пуçланать.
Таврана çĕнĕ кун килнине систерсе çутă сăн çапрĕ. Хĕрелсе тухакан хĕвел пайăркисем çурт тăррисене çутатрĕç. Пĕр-пĕрне ыталаса тăракан каччăпа хĕр сăнарĕсем тĕттĕмре палăра пуçларĕç.